Za znaczące naruszenie praw człowieka, jednocześnie kluczowe z punktu widzenia pokrzywdzonego, uznać należy niedopełnienie jednego z dwóch obowiązków pozytywnych spoczywających na państwie: obowiązku podjęcia działań mających na celu penalizację określonych kategorii zachowań stanowiących poważne naruszenia praw człowieka, jak również obowiązki przeprowadzenia skutecznego śledztwa (postępowania) mającego wyjaśnić wszelkie okoliczności popełnionego przestępstwa i pociągnąć ewentualnych sprawców do odpowiedzialności karnej – twierdzi sędzia Szymon Janczarek w artykule zamieszczonym w kwartalniku „Na wokandzie”..
Obowiązek ustanowienia w prawie krajowym przepisów penalizujących poważne naruszenia praw człowieka wynika nie tyle z treści poszczególnych postanowień Konwencji, lecz z orzecznictwa Trybunału Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu – pisze Janczarek.
O wymogu ustanowienia przepisów chroniących życie (art. 2 Konwencji), poprzez wprowadzenie penalizacji zamachów, również ze strony innych osób fizycznych, wspomina Trybunał chociażby w wyroku w sprawie Osman przeciwko Wielkiej Brytanii (§ 36). Z kolei wymóg penalizacji zachowań sprzecznych z art. 3 Konwencji (zakaz tortur) wywodzi np. w wyroku wydanym w sprawie Gäfgen przeciwko Niemcom. Bezpośrednio do art. 4 Konwencji zakazującego pracy przymusowej i niewolnictwa odnosi się natomiast wyrok w sprawie Siliadin przeciwko Francji. Pozytywny obowiązek Trybunał sformułował również w odniesieniu do naruszenia art. 5 Konwencji (prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego) na kanwie sprawy Kurt przeciwko Turcji, jak i naruszenia jej art. 8 (prawo do życia prywatnego i rodzinnego) na kanwie spraw: X. i Y. Przeciwko Holandii (nadużycie seksualne wobec osób niepełnosprawnych umysłowo), Stubbings i inni przeciwko Wielkiej Brytanii oraz M. C. przeciwko Bułgarii (gwałt).
Zdaniem sędziego za szczególnie istotny dla pokrzywdzonych jest – aktualizujący się w przypadku wystąpienia poważnego naruszenia praw człowieka wyczerpującego jednocześnie znamiona czynu zabronionego – obowiązek przeprowadzenia skutecznego śledztwa. Jeżeli chodzi o prawo do życia, zdaniem Trybunału, zobowiązanie do jego ochrony rodzi obowiązek wszczęcia i przeprowadzenia skutecznego śledztwa w przypadku, gdy zgon osoby nastąpił na skutek zachowań funkcjonariuszy państwowych i osób prywatnych, ale również wówczas, gdy istotnym jest ustalenie przyczyny zgonu budzącego wątpliwości.
W zakresie zakazu tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, na państwach spoczywa obowiązek przeprowadzenia skutecznego śledztwa w przypadku zaistnienia wiarygodnych zarzutów lub rozsądnych podstaw do podejrzeń, że doszło do poważnego złego traktowania obywatela. Bez wprowadzenia takiego obowiązku prawo określone w art. 3 Konwencji byłoby w praktyce nieskuteczne – np. wyrok w sprawie Assenov i inni przeciwko Bułgarii, Gäfgen przeciwko Niemcom.
Kategorią decydującą o zgodności śledztwa z obowiązkami proceduralnymi wynikającymi z poszczególnych postanowień Konwencji jest jego skuteczność. Osoby prowadzące śledztwo winny być bezstronne i niezależne od osób zaangażowanych w wydarzenia stanowiące jego przedmiot. W związku z tym władze, które są podejrzewane o przyczynienie się do naruszenia, nie mogą przedsiębrać czynności dowodowych, ani nawet podejmować czynności wyjaśniających na początkowym etapie postępowania – w szczególności osoby dokonujące czynności w toku śledztwa nie powinny pracować w tej samej jednostce, co osoby, wobec których toczy się śledztwo. Spełnienie wymogu niezależności i bezstronności odnosi się oczywiście także do władzy sądowniczej rozpoznającej sprawę na kolejnym etapie postępowania (wyrok w sprawie Nachova i inni przeciwko Bułgarii, Bursuc przeciwko Rumunii). Nawet przejęcie śledztwa przez inną jednostkę policji, co do której nie można już formułować zarzutu zależności, nie konwaliduje stwierdzonego naruszenia (wyrok w sprawie Ramsahai przeciwko Holandii).
Śledztwo, by mogło być uznanym za skuteczne, musi być również wszczęte niezwłocznie, w celu uzyskania możliwie największej ilości dowodów dobrej jakości. Śledztwo musi być również ukończone w rozsądnym terminie i być prowadzone z niezbędną starannością.