SN: od obdarowanego nie można żądać zwrotu udziału we wspólności małżeńskiej

W sytuacji, gdy darczyńca odwołuje darowiznę dokonaną na rzecz małżonków do ich majątku objętego wspólnością ustawową tylko w stosunku do jednego z małżonków, to nie przysługuje mu roszczenie o powrotne przeniesienie własności w postaci udziału w dotychczasowej wspólności majątkowej małżeńskiej, lecz roszczenie pieniężne z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia - wynika z najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych.

Jeżeli darowizna nieruchomości (lub udziału w niej) została dokonana na rzecz obojga małżonków i przedmiot darowizny wszedł do ich majątku objętego wspólnością majątkową małżeńską, to odwołanie darowizny wobec obojga małżonków skutkuje obowiązkiem zwrotu przedmiotu darowizny na rzecz obdarowanego, a w przypadku, gdy obdarowani małżonkowie odmawiają zwrotu, obdarowany może wystąpić na drogę sądową o zobowiązanie ich do zwrotu przedmiotu darowizny i orzeczenie sądu zastępuje ich oświadczenie woli.
Pytanie, czy w takim trybie darczyńca może dochodzić swoich roszczeń wynikających z oświadczenia o odwołaniu darowizny, powstaje w sytuacji, gdy odwołanie darowizny nieruchomości dotyczy tylko jednego z małżonków obdarowanych, a to z uwagi na powstałą na skutek darowizny na rzecz małżonków współwłasność łączną i treść przepisów art. 35 k.r.o. i art. 42 k.r.o.
Pogląd co do skutków odwołania darowizny dokonanej na rzecz małżonków do ich majątku objętego wspólnością małżeńską w sytuacji, gdy odwołanie darowizny dotyczy tylko jednego z małżonków, który dopuści się rażącej niewdzięczności względem darczyńcy, na przestrzeni lat uległ istotnej zmianie.

Zasada prawna
W uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, której nadano walor zasady prawnej z dnia 7 stycznia 1967 r. (sygn. akt III CZP 32/66, OSNC 1968/12/199) wyrażono pogląd, że oświadczenie darczyńcy odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę, lecz stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Tym samym przyjęta w art. 898 § 2 k.c. konstrukcja wiążąca odwołanie z bezpodstawnym wzbogaceniem wyłącza przypisanie odwołaniu skutku rzeczowego, a mianowicie tego skutku, że obdarowany przestaje być właścicielem, staje się nim natomiast z powrotem darczyńca, a zatem odwołanie darowizny ma jedynie charakter obligacyjny. Oznacza to, że skuteczne przeniesienie z powrotem na rzecz darczyńcy udziału jednego z małżonków we własności nieruchomości objętej wspólnością ustawową wymagałoby przekształcenia współwłasności łącznej na współwłasność w częściach ułamkowych, gdyż tylko w takim przypadku darczyńca mógłby skutecznie zgodnie z art. 898 § 2 k.c. w zw. z art. 405 k.c. domagać się przeniesienia na niego udziału należącego do małżonka, w stosunku do którego darowizna została odwołana z uwagi na jego rażącą niewdzięczność.

Elżbieta Niezbecka,Andrzej Kidyba
Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki. TOM IV>>>

Starsze orzecznictwo
W uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 28 września 1979 r. (sygn. akt III CZP 15/79) zawarto twierdzenie, że w razie odwołania darowizny w stosunku do jednego z małżonków rzecz darowana staje się przedmiotem współwłasności w częściach równych, a darczyńca może żądać przeniesienia na niego udziału należącego do małżonka, w stosunku do którego darowiznę odwołał. Takie założenie oznacza, że odwołanie darowizny powoduje skutki nie tylko obligacyjne, ale i rzeczowe w postaci przekształcenia współwłasności majątkowej łącznej we współwłasność w częściach ułamkowych. Jest to jednak pogląd, który nie jest już aprobowany przez orzecznictwo i doktrynę.

Najnowsze orzecznictwo
Zgodnie z najnowszym orzecznictwem (m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z 15 lutego 2012 r., sygn. akt I CSK 284/11, OSP 2013/1/3, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 6 marca 2013 r., sygn. akt I ACa 66/13 i wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 24 września 2015 r., sygn. akt I ACa 409/15) w sytuacji, gdy darczyńca odwołuje darowiznę dokonaną na rzecz małżonków do ich majątku objętego wspólnością ustawową tylko w stosunku do jednego z małżonków, to nie przysługuje mu roszczenie o powrotne przeniesienie własności w postaci udziału w dotychczasowej wspólności majątkowej małżeńskiej, lecz roszczenie pieniężne z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 898 § 2 k.p.c. w związku z art. 405 in fine k.c.) w wysokości, co do zasady, połowy wartości przedmiotu darowizny.
Powyższe stanowisko jest zgodne z zasadą obligacyjnego skutku odwołania darowizny. Jest ponadto spójne z treścią art. 35 k.r.o. i art. 42 k.r.o. Chroni z jednej strony darczyńcę, a z drugiej strony obdarowanych i wyklucza możliwość fikcyjnego odwołania darowizny z pokrzywdzeniem wierzycieli obdarowanego.

"Skutek rzeczowy" to obejście zakazów z k.r.o.
Jak zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 15 lutego 2012 r. (I CSK 284/11) odstępstwo od zasady zawartej w przywołanej uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego w sprawie III CZP 32/66 wyraża się zwłaszcza w tym, że przyjmując przejście przedmiotu darowizny z majątku wspólnego do majątku odrębnego drugiego małżonka, z chwilą odwołania darowizny wobec jednego tylko małżonka, aprobuje się skutek rzeczowy odwołania darowizny. Jest to zatem doprowadzenie do sytuacji tożsamej z rozporządzaniem udziałem w dotychczasowej współwłasności łącznej, jak i zaspokojeniem wierzytelności osoby trzeciej wobec udziału przypadającego małżonkowi we wspólności w czasie trwania małżeństwa, czyli obejście zakazów wyraźnie sformułowanych w art. 35 i art. 42 k.r.o.