Na podstawie art. 140 k.r.o. osoba, która dostarcza drugiemu środków utrzymania lub wychowania nie będąc do tego zobowiązana albo będąc zobowiązana z tego powodu, że uzyskanie na czas świadczeń alimentacyjnych od osoby zobowiązanej w bliższej lub tej samej kolejności byłoby dla uprawnionego niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami, może żądać zwrotu od osoby, która powinna była te świadczenia spełnić.

Na podstawie wskazanego przepisu osobie, która "w zastępstwie" za inną osobę alimentowała uprawnionego do świadczeń, przysługuje tzw. roszczenie regresowe. Może ona dochodzić zwrotu świadczeń na drodze powództwa skierowanego przeciwko temu, kto zaniechał alimentacji, mimo iż był do tego obowiązany.

Spór w orzecznictwie i doktrynie

Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego niejednolicie przyjmuje się, czy omawiane roszczenie zwrotne ma charakter alimentacyjny czy też stricte cywilny. Okoliczność ta nie ma przy tym znaczenia jedynie teoretycznego, ale posiada znaczący walor praktyczny. Wpływa ona na kwestię badania dopuszczalności wnoszenia w tego rodzaju sprawach skarg kasacyjnych (jest to wyłączone w sprawach o alimenty). Ma również znaczenie dla kwestii nadania przez sąd pierwszej instancji wyrokowi natychmiastowej wykonalności, nadania klauzuli wykonalności orzeczeniu z urzędu, pierwszeństwa w egzekucji. W niniejszym opracowaniu pokrótce przedstawię wybrane orzeczenia Sądu Najwyższego w tym przedmiocie.

Roszczenie o charakterze alimentacyjnym

Według pierwszego z poglądów, roszczenie zwrotne z art. 140 k.r.o. ma charakter roszczenia alimentacyjnego. W konsekwencji należy przyjąć, że w sprawach tego rodzaju skarga kasacyjna nie przysługuje bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia. Stanowisko takie przedstawił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 maja 2013 r. w sprawie V CZ 6/13, LEX nr 1360397, w którym uznał wniesioną przez jedną ze stron skargę kasacyjną za niedopuszczalną. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 lutego 1999 r., III CZ 179/98, LEX nr 40616 przyjął zaś, iż "skoro przepis art. 393 pkt 2 wyklucza dopuszczalność kasacji - niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia - w sprawach o alimenty, gdy dotyczy ona wysokości świadczeń, to uzasadnione jest przytoczenie cech charakterystycznych roszczenia regresowego przewidzianego w art. 140 k.r.o. (...)". W postanowieniu tym Sąd Najwyższy zaznaczył, że "roszczenie to powstaje przez sam fakt dostarczenia uprawnionemu środków utrzymania lub wychowania zamiast zobowiązanego. Pozostaje w ścisłym związku z zakresem obowiązku alimentacyjnego zobowiązanego do alimentacji", a co za tym idzie uznał, że sprawa, której przedmiotem jest spór matki dziecka z jego ojcem o wysokość roszczenia regresowego, oparty na przepisie art. 140 k.r.o., jest sprawą o alimenty w rozumieniu art. 393 pkt 2 k.p.c. Z kolei w uchwale z dnia 6 października 1967 r. III CZP 63/67, LEX nr 6219, Sąd Najwyższy przyjął, że roszczenie z art. 140 k.r.o. ma charakter alimentacyjny i kwestia ta ma wpływ na przepisy o właściwości miejscowej sądu (w rozumieniu art. 32 k.p.c.).


Dariusz Kotłowski
  Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wybór orzecznictwa>>>

Roszczenie o charakterze cywilnym

Zgodnie zaś z przeciwnym stanowiskiem, roszczenie regresowe z art. 140 k.r.o. nie ma charakteru alimentacyjnego. Tym samym uznaje się je za "zwykłe" roszczenie cywilne. W konsekwencji, dopuszczalnym jest wnoszenie w tego rodzaju sprawach skarg kasacyjnych, jeśli wartość przedmiotu zaskarżenia jest odpowiednio wysoka. Omawiany pogląd odwołuje się do natury roszczenia zwrotnego, jako roszczenia cywilnego o charakterze majątkowym. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 stycznia 2002 r. III CZP 77/01, LEX nr 53275 stanął na stanowisku, że roszczenie z art. 140 k.r.o. jest cywilnoprawnym roszczeniem majątkowym, mającym charakter zwrotny, nie zaś alimentacyjny. Zaznaczył, że do roszczeń tych nie mają zastosowania przepisy materialnoprawne i procesowe odnoszące się do alimentów. Analogiczne stanowisko zaprezentował również Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 stycznia 2001 r. I CKN 1180/00, LEX nr 47035. Z kolei w wyroku z dnia 13 stycznia 1982 r. w sprawie III CRN 301/81, LEX nr 2743 Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że "w sprawie o alimenty, w tym również o ich podwyższenie (art. 138 k.r.o.), i w sprawie z art. 140 k.r.o. nie ma identyczności strony powodowej, po wtóre zaś - przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie z art. 140 k.r.o. jest czysto majątkowe roszczenie cywilne i w związku z tym nie wyposażone w przywileje służące roszczeniom alimentacyjnym.". Natomiast w wyroku z dnia 22 kwietnia 1970 r. III CRN 41/70, LEX nr 1119 Sąd Najwyższy uznał, iż "odrębny charakter roszczeń zwrotnych w zestawieniu z roszczeniami alimentacyjnymi wyraża się w tym, że są one roszczeniami czysto majątkowymi, co wyłącza stosowanie do nich przepisów prawa rodzinnego i k.p.c., odnoszących się do alimentów. Jednocześnie, jakkolwiek jest to roszczenie cywilne czysto majątkowe, to jednak jego granice wyznacza nie tylko wysokość spełnionego świadczenia, ale wspomniane już kryteria, na których opiera się unormowanie art. 135 § 1 k.r.o.".

Podsumowanie

Zaprezentowane poglądy Sądu Najwyższego są wzajemnie sprzeczne. Opowiedzenie się za jednym z nich determinuje zaś kwestie m.in. właściwości miejscowej sądu, dopuszczalności wnoszenia skargi kasacyjnej oraz problematyki związanej z egzekucją świadczeń alimentacyjnych. Trudno uznać jeden z poglądów za dominujący w praktyce sądowej.