Nowa dyrektywa UE nie wymusi istotnych zmian w kpk

Marcowa unijna dyrektywa w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności nie stanowi szczególnego novum w polskiej procedurze karnej, ale pewne jej elementy mogą wymagać głębszej refleksji i tym samym podjęcia stosownych działań legislacyjnych - mówi Artur Miłoń, adwokat w rozmowie z Rafałem Bujalskim, wydawcą programu LEX Prawo Europejskie.

Rafał Bujalski: W marcu b.r. Unia Europejska wydała dyrektywę w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym. Co leży u źródła wydania tej regulacji?

Adw. Artur Miłoń: Mamy tu do czynienia z trwającym od kilku lat procesem stopniowego unifikowania procedur karnych państw członkowskich Unii. Proces ten polega między innymi na stanowieniu dla państw członkowskich wspólnych norm minimalnych dotyczących ochrony praw procesowych podejrzanych i oskarżonych. Celem tego wieloetapowego procesu jest realizacja zasady wzajemnego uznawania wyroków oraz innych orzeczeń sądowych i w rezultacie osiągnięcie zaufania pomiędzy państwami członkowskimi do własnych systemów w sprawach karnych.
Bezpośrednim, formalnym źródłem dyrektywy 2016/343 jest rezolucja Rady UE z 2009 roku, dotycząca harmonogramu działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym. Harmonogram zawiera w sobie otwarty zakres proponowanych działań obejmujących między innymi prawo do tłumaczenia pisemnego i ustnego, prawo do informowania o zarzutach, prawa do porady prawnej i pomocy prawnej, prawo do kontaktu z krewnymi, pracodawcami i organami konsularnymi oraz prawo do specjalnego zabezpieczenia dla osób wymagających szczególnego traktowania.
Od strony stricte materialnej, źródłem omawianej dyrektywy pozostaje w pierwszej kolejności Karta Praw podstawowych Unii Europejskiej, Międzynarodowy Pakt Praw Politycznych i Obywatelskich i w sposób oczywisty Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, stanowiąca wedle Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wspólną podstawę ochrony praw osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym oraz ważny fundament zaufania i jego wzmocnienie.
In concreto, omawiana dyrektywa ma przede wszystkim za zadanie wzmocnienie prawa do rzetelnego procesu sądowego i tym samym ochronę praw procesowych podejrzanych i oskarżonych. Wzmocnienie to polega w głównej mierze na uszczegółowieniu i doprecyzowaniu postanowień aktów prawnych leżących u źródła dyrektywy. Jak to bowiem wskazano w samej treści omawianej regulacji, chociaż państwa członkowskie są stronami Międzynarodowego Paktu Praw Politycznych i Obywatelskich oraz Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, to jednak z doświadczenia wynika, że nie jest to gwarancją wystarczającego zaufania do systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych innych państw członkowskich.
Dyrektywa zawiera tym samym dalej idące i skonkretyzowane rozwiązania, które odnoszą się do niektórych, aczkolwiek najbardziej istotnych kwestii dotyczących aspektów postępowania karnego, w szczególności zaś domniemania niewinności oraz prawa do obecności podejrzanego i oskarżonego na rozprawie.

Jakie konkretne rozwiązania wprowadza nowa regulacja?

W odniesieniu do zagadnienia zasady domniemania niewinności, dyrektywa definiuje pośrednio tę zasadę wskazując, że jej realizacja polega na obowiązku traktowania podejrzanych i oskarżonych za niewinnych do czasu udowodnienia im winy zgodnie z prawem. W dalszej kolejności dyrektywa, uściślając i uzupełniając tę zasadę, odnosi się do zagadnienia publicznych wypowiedzi o winie, sposobu przedstawiania podejrzanych i oskarżonych, ciężaru dowodu oraz prawa do nieskładania wyjaśnień i prawo do nieobciążania samego siebie.
Z kolei w zakresie problematyki prawa do obecności na rozprawie dyrektywa wskazuje na konieczność zapewnienia podejrzanym i oskarżonym realizacji tego prawa, a także na wypadek naruszenia tego prawa, przyznania im prawa do wznowienia postępowania.
Istotne uregulowanie, z punktu widzenia ochrony praw podejrzanych i oskarżonych, pojawia się w art. 10 zatytułowanym "Środki naprawcze". Treść tego artykułu nakłada na państwa członkowskie UE obowiązek zapewnienia podejrzanym i oskarżonym skutecznego środka naprawczego na wypadek naruszenia przysługujących im praw na mocy przepisów dyrektywy.

Czy polska procedura karna wymaga zmian w związku z przepisami unijnymi? A może dotychczasowe przepisy karnoproceduralne spełniają całkowicie wymogi wynikające z unijnej regulacji?

Zasadniczo regulacje zawarte w dyrektywie nie stanowią swoistego novum dla rodzimej procedury karnej. Większość rozwiązań uregulowana jest już w naszej procedurze i pozostaje w zgodności z treścią dyrektywy. Zatem nie należy oczekiwać dalece idących zmian w treści obowiązującej procedury karnej.
Dla przykładu kluczowa w regulacji zasada domniemania niewinności znajduje się w przepisach procedury karnej. To samo dotyczy równie kluczowego dla oskarżonego, będącego konsekwencją zasady domniemania niewinności, prawa do nieskładania wyjaśnień i prawa do nieobciążania własnej osoby, wyrażającego regułę nemo se ipsum accusare tenetur. Również i pozostałe regulacje, nie zawsze wyrażone wprost w przepisach ustawy, znajdują swoje odzwierciedlenie w obowiązujących przepisach Kodeksu postępowania karnego, jak chociażby kwestia rozłożenia ciężaru dowodu pomiędzy uczestnikami postępowania.
Jednakże pojawiają się również elementy regulacji dyrektywy, które mogą ewentualnie wymagać głębszej refleksji i tym samym podjęcia stosownych działań legislacyjnych. Dla przykładu zasada rozstrzygania wszelkich wątpliwości na korzyść oskarżonego, która w przeciwieństwie do naszej regulacji, dotyczy wszystkich wątpliwości, a nie tylko wątpliwości, których nie udało się usunąć w toku postępowania. Czy też kwestia dotycząca wznowienia postępowania, które wedle treści dyrektywy winno przysługiwać osobom, wobec których naruszono przysługujące im prawo do obecności i skutecznego udziału w postępowaniu oraz prawo do korzystania z prawa do obrony. Uregulowane w dyrektywie prawo do wznowienia postępowania umożliwia ponowne rozpoznanie sprawy co do jej istoty, w tym także ocenę nowych dowodów i uchylenie pierwotnego orzeczenia. Można zauważyć, że wznowienie postępowania nie jest w tym przypadku uwarunkowane wstępną oceną jego zasadności i korzyści, jakie w tym wypadku oskarżony uzyskałby wskutek wznowienia postępowania, trudnych przecież do przewidzenia z uwagi na możliwość przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Warto również zwrócić uwagę na obowiązek informacyjny spoczywający na organach sprawiedliwości zobowiązujący do poinformowania oskarżonego o prawie do skorzystania z możliwości wznowienia postępowania, którego realizacja, wbrew istniejącej praktyce, powinna następować już na etapie pierwszego przesłuchania.
Podkreśla się również konieczność zapewnienia oskarżonemu skutecznego środka naprawczego na wypadek naruszenia praw przysługujących na mocy dyrektywy. W związku z tym warto byłoby się zastanowić nad ustanowieniem kompleksowego środka naprawczego, szerszego w swoim zakresie, aniżeli zawarty obecnie w rozdziale 58 Kodeksu postępowania karnego, na wypadek naruszenia praw gwarantowanym podejrzanym i oskarżonym, w tym również tych, jakie zagwarantowane zostały na mocy dyrektywy.

Wspomniał Pan na samym początku, że omawiana dyrektywa jest częścią szerszego zakresu działań UE mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym. Jakie regulacje w tej materii zostały już wprowadzone przez UE? Czy i, jeśli tak, to jakich aktów legislacyjnych możemy się jeszcze spodziewać w przyszłości?

Rzeczywiście przyjęta dyrektywa stanowi jedno z wielu działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym. Zgodnie z przyjętym harmonogramem Parlament Europejski i Rada uchwaliły do chwili obecnej trzy dyrektywy, a mianowicie: nr 2010/64/UE - dotyczącą prawa tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym, nr 2012/13/UE - dotyczącą prawa do informacji w postępowaniu karnym oraz nr 2013/48/UE w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności. Dyrektywy te praktycznie wyczerpują wskazane w harmonogramie środki i można jedynie jeszcze oczekiwać wydania dyrektywy dotyczącej specjalnych zabezpieczeń dla podejrzanych lub oskarżonych wymagających szczególnego traktowania. Ponadto wydaje się, że w procesie dalszej unifikacji systemów prawnych, Unia podejmie kolejne kroki mające na celu realizację zasady wzajemnego uznawania wyroków i innych orzeczeń sądowych przez osiągnięcie zaufania pomiędzy państwami członkowskimi do własnych systemów w sprawach karnych.

Dziękuję za rozmowę.