1. Płaca nauczycielska jako wynagrodzenie ze stosunku pracy
Podstawą zatrudnienia nauczycieli, tak w szkołach publicznych, jak i niepublicznych, w innych placówkach oświatowych oraz administracji publicznej jest z reguły stosunek pracy. Przybiera on najczęściej formę umowy o pracę lub mianowania (przede wszystkim w przypadku mianowanych lub dyplomowanych nauczycieli publicznych placówek oświatowych).
Wynagrodzenie nauczycielskie podlega – podobnie jak cały stosunek pracy nauczyciela – odrębnej regulacji prawnej. Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 97 poz. 674 z późn. zm.) - dalej KN, reguluje kompleksowo zagadnienia dotyczące wynagradzania nauczycieli. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.) - dalej k.p., jest tu stosowany jedynie pomocniczo i tylko w zakresie wskazanym w art. 91c ust. 1 KN. Zgodnie z tym przepisem tylko w zakresie spraw wynikających ze stosunku pracy, nieuregulowanych przepisami KN, mają zastosowanie przepisy k.p.

Z tytułu wykonywania tej pracy nauczycielom przysługuje zatem zawsze wynagrodzenie za pracę. Wyraźnie wskazuje na ten element art. 22 § 1 k.p., zgodnie z którym przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Wynagrodzenie to przysługuje zarazem za pracę wykonaną – za okresy niewykonywania pracy nauczycielowi-pracownikowi przysługuje wynagrodzenie tylko wówczas i w takim zakresie w jakim ustalają takie prawo przepisy prawa (art. 80 k.p.).
Wynagrodzenie za pracę jest świadczeniem pieniężnym, o czym wyraźnie stanowi art. 86 § 2 k.p. Natomiast częściowa wypłata wynagrodzenia w innej formie jest dopuszczalna tylko wówczas, gdy przewidują to przepisy ustawowe lub postanowienia układu zbiorowego pracy. Inną formą wynagrodzenia niż wynagrodzenie pieniężne jest wynagrodzenie w naturze, w formie wydanych pracownikowi towarów lub usług przez pracodawcę. Obecnie ta forma wynagrodzenia spotykana jest niezwykle rzadko, w odniesieniu do nauczycieli zostały zachowane tylko dwa świadczenia niepieniężne. Mają one jednak charakter nie tyle płacowy, co socjalny. Jest to prawo do przydzielenia do osobistego użytkowania działki gruntu dla nauczyciela zatrudnionego na terenie wiejskim oraz wyłączne prawo zajmowania mieszkań służbowych w szkołach przez nauczycieli lub pracowników tych szkół.

Wynagrodzenie za pracę może składać się z wielu elementów. Zawsze jednak ich suma nie może być niższa niż kwota minimalnego wynagrodzenia, określonego w ustawie z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. Nr 200, poz. 1679 z późn. zm.) - dalej u.m.w. Zgodnie zaś z art. 6 ust. 4-5 u.m.w. do obliczenia wysokości wynagrodzenia pracownika przyjmuje się przysługujące pracownikowi składniki wynagrodzenia i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy, zaliczone według zasad statystyki zatrudnienia i wynagrodzeń określonych przez GUS do wynagrodzeń osobowych. Zarazem jednak przy obliczaniu wysokości wynagrodzenia pracownika nie uwzględnia się:
1) nagrody jubileuszowej,
2) odprawy pieniężnej przysługującej pracownikowi w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy,
3) wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
Jak już wcześniej wskazano, wynagrodzenie za pracę może składać się z wielu elementów.

Zwłaszcza dotyczy to wynagrodzenia nauczycielskiego. Do wynagrodzenia za pracę nauczyciela, zgodnie z art. 30 ust. 1 KN zalicza się następujące składniki:
1) wynagrodzenie zasadnicze,
2) dodatki:
• za wysługę lat (stażowy),
• motywacyjny,
• funkcyjny,
• za warunki pracy;
3) wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw,
4) nagrody,
5) inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy, niewymienione powyżej.

Z wynagrodzenia za pracę nauczyciela wyłączone są następujące świadczenia:
• socjalne, wypłacane ze środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
• dodatki socjalne określone w art. 54 KN.
Wynagrodzenie zasadnicze – o czym należy pamiętać – nie jest całością, na którą składa się kilka elementów, ale samodzielnym składnikiem (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2007 r., II PZP 4/07, Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń 2007, nr 9, poz. 94). To oznacza, że mówiąc o wynagrodzeniu za pracę nauczyciela, należy zawsze mieć na uwadze elementy wskazane w cytowanym wyżej art. 30 ust. 1 KN.

2. Zasady ustalania wynagrodzeń nauczycielskich
a) Wynagrodzenia w szkołach publicznych
Zasadą jest, że regulacjom KN podlegają przede wszystkim nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w publicznych placówkach oświatowych, takich jak m.in.:
• przedszkola i szkoły,
• zakłady poprawcze, schroniska dla nieletnich oraz rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne,
• zakłady kształcenia i placówki doskonalenia zawodowego nauczycieli.
Do tych nauczycieli zastosowanie mają w pełni przepisy o wynagrodzeniach zawarte w KN.
W zakresie niektórych elementów wynagrodzenia, mianowicie:
1) wysokości stawek dodatków: za wysługę lat, motywacyjnego, funkcyjnego oraz za warunki pracy, oraz sposobu ich przyznawania (z uwzględnieniem przepisów powszechnie obowiązujących – zwłaszcza art. 33-34 KN i wydanych na ich podstawie aktów wykonawczych),
2) szczegółowych warunków obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw,
3) wysokości i warunków wypłacania innych składników wynagrodzenia, o których mowa w art. 30 ust. 1 pkt 4 KN, o ile nie zostały one określone w ustawie lub w odrębnych przepisach,
organ prowadzący szkołę publiczną reguluje je samodzielnie, wydając w tym celu regulamin wynagradzania nauczycieli. Tak stanowi art. 30 ust. 6 KN.
Jednakże organ prowadzący jest zobowiązany do ustalenia wynagrodzeń w regulaminach w taki sposób, aby średnie wynagrodzenia nauczycieli, składające się ze składników wskazanych w cyt. wyżej art. 30 ust. 1 KN odpowiadały na obszarze działania danej jednostki samorządu terytorialnego co najmniej średnim wynagrodzeniom nauczycieli wskazanym w przepisach KN (art. 30 ust. 6 in fine KN).
Regulamin ten nie jest jednak regulaminem wynagradzania, o którym mowa w art. 772 k.p. Wynika to z utrwalonego orzecznictwa NSA (zob. w szczególności uchwałę NSA z dnia 24 września 2001 r., OPS 7/01, ONSA 2002, nr 1, poz. 8). Jest to akt prawa miejscowego (por. wyrok NSA z dnia 17 grudnia 2001 r., II SA/Ka 3149/01, LEX nr 133864). Nie podlega więc procedurom kodeksowym w zakresie wydawania regulaminu, jednakże w myśl art. 30 ust. 6a KN, podlega uzgodnieniu ze związkami zawodowymi zrzeszającymi nauczycieli. Zarazem nie może zawierać postanowień mniej korzystnych dla nauczyciela niż przepisy prawne powszechnie obowiązujące (wyrok NSA z dnia 3 czerwca 2002 r., II SA 687/02, Pr. Pracy 2002, nr 10, poz. 39).

b) Wynagrodzenia w szkołach niepublicznych. Zastosowanie Karty Nauczyciela
W stosunku do nauczycieli zatrudnionych w niepublicznych placówkach oświatowych, w tym przede wszystkim w szkołach i przedszkolach niepublicznych, również obowiązują zapisy KN, także w zakresie dotyczącym wynagradzania. Wynika to wprost z art. 1 ust. 2 pkt 2KN, zgodnie z którym przepisy KN mają również zastosowanie do nauczycieli zatrudnionych w:
1) przedszkolach publicznych,
2) publicznych szkołach i placówkach prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego,
3) przedszkolach niepublicznych,
4) niepublicznych placówkach oświatowych,
5) szkołach niepublicznych, mających uprawnienia szkół publicznych.

Zarazem jednak zakres zastosowania przepisów KN zostaje zawężony do konkretnych przepisów, wskazanych przez art. 91b ust. 2 KN. Zgodnie z tym unormowaniem, do poszczególnych nauczycieli zatrudnionych w wyżej wymienionych placówkach mają zastosowanie konkretne, wymienione w tym ustępie przepisy. Wśród nich nie ma wymienionych przepisów art. 29-40 KN. To w praktyce oznacza, że do nauczycieli zatrudnionych w szkołach niepublicznych nie stosuje się również przepisów o nagrodach i wynagradzaniu. Tym samym uznać należy, że szkoły i inne niepubliczne placówki oświatowe powinny uregulować kwestie wynagrodzeniowe zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa pracy.
W grę będą tu więc wchodzić przepisy k.p. oraz przepisy u.m.w. To oznacza, że dla etatowych nauczycieli minimalną stawką wynagrodzenia za pracę będzie kwota wynikająca z u.m.w.
Wynagrodzenie zasadnicze, dodatki i inne składniki płacowe oraz premie i nagrody powinny być określone w przepisach płacowych – w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie wynagradzania. W przypadku, gdy szkoła lub placówka niepubliczna zatrudnia mniej niż 20 pracowników (nauczycieli i innych osób), wówczas nie ma obowiązku tworzenia regulaminu wynagradzania, w takim wypadku jednak wszystkie postanowienia płacowe powinny być zawarte w umowach o pracę (por. art. 772 § 1 k.p a contrario).
Ponieważ placówek niepublicznych nie obowiązują przepisy KN dotyczące wynagrodzeń, tym samym dopuszcza się dość swobodne kształtowanie płac i ich składników.

3. Składniki wynagrodzenia nauczycielskiego - wynagrodzenie zasadnicze
Wynagrodzenie zasadnicze jest podstawowym elementem płacy nauczycielskiej. Zgodnie z art. 30 ust. 2 KN jego wysokość jest uzależniona ustawowo od następujących czynników:
• stopnia awansu zawodowego,
• posiadanych kwalifikacji,
• wymiaru zajęć obowiązkowych.

Artykuł 30 ust. 3-4 KN określa ustawowe limity średnich wynagrodzeń nauczycielskich, które wynoszą określony procent kwoty bazowej określanej corocznie w ustawie budżetowej dla nauczycieli. Od 1 stycznia 2008 r. kwota bazowa jest ustalana w ustawie budżetowej bezpośrednio.
Dla nauczyciela stażysty limit średniego wynagrodzenia nie może być niższy niż 100% kwoty bazowej.
Średnie wynagrodzenia dla pozostałych kategorii nauczycieli nie mogą wynosić mniej niż procent powyższego wynagrodzenia nauczycieli stażystów, tj.:
• 111% – dla nauczyciela kontraktowego,
• 144% – dla nauczyciela mianowanego,
• 184% – dla nauczyciela dyplomowanego.

Kwoty te nie mają jednak charakteru roszczeniowego, stanowią tylko dyrektywę ustawową dla ministra właściwego do spraw oświaty, który corocznie ustala wysokość minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego, a także dla organów prowadzących szkoły, wydających regulaminy wynagradzania nauczycieli w trybie art. 30 ust. 6-6a KN.
W 2010 r. kwotę bazową dla nauczycieli określił art. 15 ust. 2 ustawy budżetowej na rok 2010 z dnia 22 stycznia 2010 r. (Dz. U. Nr 19, poz. 102). Zgodnie z tym przepisem kwota bazowa wynosi:
– od dnia 1 stycznia 2010 r. – 2286,75 zł,
– od dnia 1 września 2010 r. – 2446,82 zł.
Powyższe oznacza, że w bieżącym roku średnie kwoty wynagrodzeń nie mogą być niższe niż:
• dla nauczyciela stażysty odpowiednio:
- od 1 stycznia: 2286,75 zł,
- od 1 września: 2446,82 zł;
• dla nauczyciela kontraktowego odpowiednio: 2538,29 zł i 2715,97 zł;
• dla nauczyciela mianowanego: 3292,92 zł i 3523,42 zł;
• dla nauczyciela dyplomowanego: 4207,62 zł i 4502,15 zł.

Stawki są obecnie określone w tabeli - załączniku do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (Dz. U. Nr 22 poz. 181 z późn. zm.) - dalej r.w.n.
Od 1 września 2010 r., na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lipca 2010 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (Dz. U. Nr 131, poz. 885) podstawowe stawki wynoszą, dla:
1) nauczyciela stażysty mającego:
• tytuł zawodowy magistra z przygotowaniem pedagogicznym – 2039 zł,
• tytuł zawodowy magistra bez przygotowania pedagogicznego – 1794 zł,
• tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) z przygotowaniem pedagogicznym – 1794 zł,
• tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) bez przygotowania pedagogicznego – 1584 zł,
• dyplom ukończenia kolegium nauczycielskiego lub nauczycielskiego kolegium języków obcych – 1584 zł,
• pozostałe wykształcenie, niewymienione powyżej – 1363 zł,
2) nauczyciela kontraktowego mającego:
• tytuł zawodowy magistra z przygotowaniem pedagogicznym – 2099 zł,
• tytuł zawodowy magistra bez przygotowania pedagogicznego – 1838 zł,
• tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) z przygotowaniem pedagogicznym – 1838 zł,
• tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) bez przygotowania pedagogicznego – 1622 zł,
• dyplom ukończenia kolegium nauczycielskiego lub nauczycielskiego kolegium języków obcych – 1622 zł,
• pozostałe wykształcenie niewymienione powyżej – 1393 zł,
3) nauczyciela mianowanego mającego:
• tytuł zawodowy magistra z przygotowaniem pedagogicznym - 2383 zł,
• tytuł zawodowy magistra bez przygotowania pedagogicznego - 2077 zł,
• tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) z przygotowaniem pedagogicznym - 2077 zł,
• tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) bez przygotowania pedagogicznego - 1822 zł,
• dyplom ukończenia kolegium nauczycielskiego lub nauczycielskiego kolegium języków obcych - 1822 zł,
• pozostałe wykształcenie, niewymienione powyżej - 1552 zł,
4) nauczyciela dyplomowanego mającego:
• tytuł zawodowy magistra z przygotowaniem pedagogicznym - 2799 zł,
• tytuł zawodowy magistra bez przygotowania pedagogicznego - 2437 zł,
• tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) z przygotowaniem pedagogicznym - 2437 zł,
• tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) bez przygotowania pedagogicznego - 2130 zł,
• dyplom ukończenia kolegium nauczycielskiego lub nauczycielskiego kolegium języków obcych - 2130 zł,
• pozostałe wykształcenie - 1807 zł.

Powyższe stawki wynagrodzenia dotyczą nauczycieli, zatrudnionych w pełnym wymiarze etatu i realizujących wymiar godzin dydaktycznych, określony w tabeli zawartej w art. 42 ust. 3 KN.
Zgodnie z art. 42 ust. 2a KN, na swój wniosek złożony na piśmie do dyrektora szkoły przed rozpoczęciem zajęć w danym roku szkolnym, może realizować zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze w wymiarze wyższym, który wynosi (art. 42 ust. 4a KN):
1) 19 - 27 godzin – w przypadku nauczycieli wskazanych w pkt 3 i 10 tabeli z art. 42 ust. 3 KN (m.in. nauczycieli przedszkoli i szkół różnych szczebli – masowych i specjalnych, szkół w zakładach poprawczych, nauczycieli zatrudnionych w młodzieżowych domach kultury, ogniskach pracy pozaszkolnej, pozaszkolnych placówkach specjalistycznych itp.),
2) 23 - 26 godzin – w przypadku nauczycieli praktycznej nauki zawodu we wszystkich typach szkół.
W przypadku takich nauczycieli, ich wymiar tygodniowy godzin dydaktycznych ulega zwiększeniu (np. z 18 godz. do 25 godz.), jednakże praca powyżej wynikające z art. 42 ust. 3 KN pensum godzinowe nie stanowi pracy w godzinach ponadwymiarowych. Wynagrodzenie zasadnicze takiego nauczyciela podlega bowiem przeliczeniu, z uwzględnieniem wyższej liczby godzin dydaktycznych.
W takim przypadku należy:
1) dokonać ustalenia stawki wynagrodzenia zasadniczego za 1 godz. przeliczeniową zgodnie z § 2 ust. 2 r.w.n. zgodnie z poniższym wzorem (zaokrąglając do pełnych godzin, w ten sposób, że czas zajęć do 1/2 godziny pomija się, a co najmniej 1/2 godziny liczy się za pełną godzinę):
Wg = W / (G × 4,16)
gdzie:
Wg – wynagrodzenie zasadnicze za 1 godz. przeliczeniową
W – wynagrodzenie nauczyciela wynikające z tabeli płac załączonej do r.w.z.
G – liczba godzin obowiązkowych wynikających z tabeli z art. 42 ust. 3 KN
2) obliczyć minimalną miesięczną stawkę wynagrodzenia zasadniczego dla danego nauczyciela w sposób określony w § 2 ust. 3 r.w.n., który ilustruje poniższy wzór (liczbę godzin G po pomnożeniu przez 4,16 zaokrągla według zasady wskazanej w punkcie poprzednim):
Wz = Wg × (G × 4,16)
gdzie:
Wz – wynagrodzenie zasadnicze (miesięczne)
Wg – wynagrodzenie zasadnicze za 1 godz. przeliczeniową
G – liczba godzin obowiązkowych wynikających z tabeli z art. 42 ust. 3 KN.

Należy też pamiętać, że zgodnie z art. 42 ust. 5a KN nauczycielowi, który realizuje zwiększony tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć, nie wolno przydzielać godzin ponadwymiarowych (dopuszcza się jednak przydzielanie godzin doraźnych zastępstw np. za innego chorego lub nieobecnego w szkole nauczyciela).
Niezależnie od postanowień KN, organy prowadzące szkoły będące jednostkami samorządu terytorialnego mogą zwiększać środki na wynagrodzenia nauczycieli i tym samym podwyższać minimalne stawki wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli (art. 30 ust. 10 KN). Podwyższone stawki powinny być wprowadzone do regulaminów wynagradzania nauczycieli o którym mowa w art. 30 ust. 6 KN.
Obecnie organy prowadzące mogą upoważniać dyrektorów szkół, w indywidualnych przypadkach oraz w granicach ustalonego planu finansowego szkoły, do przyznawania minimalnej stawki wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela wyższej od ustalonej w przepisach wykonawczych lub podwyższonej przez organ prowadzący w regulaminie wynagradzania nauczycieli. W praktyce oznacza to, że w granicach środków budżetowych każdy dyrektor szkoły może prowadzić własną politykę płacową. Uznać też należy, że wskazane upoważnienie, jako uprawnienie pracodawcy nauczyciela powinno także być zapisane w regulaminach wynagradzania nauczycieli, o których mowa w art. 30 ust. 6 KN.

Coroczne podwyższanie wynagrodzeń nauczycieli wynika z faktu, iż średnie wynagrodzenia nauczycielskie są ściśle powiązane z kwotami bazowymi regulowanymi ustawą budżetową. Zawsze, jeżeli następuje zmiana „in plus” kwot nauczycielskich wynagrodzeń zasadniczych (poprzez odpowiednią zmianę r.w.n.), przepisy te winny mieć moc obowiązującą od początku roku (czyli od 1 stycznia). Wynika to wprost z dyrektywy art. 30 ust. 11 KN. Jeżeli podwyżka wynagrodzenia nauczycielskiego następuje formalnie już w trakcie roku (np. zmiana przepisów r.w.n. zostaje dokonana z dniem 31 marca 2009 r. - jak to miało miejsce w przypadku ubiegłorocznej podwyżki), to wówczas przepisy wykonawcze mają moc wsteczną. Obowiązują bowiem od 1 stycznia danego roku. Ze względu na działanie na korzyść pracownika, jest to jeden z nielicznych przypadków przełamania zasady lex retro non agit (prawo nie działa wstecz). W takim wypadku nauczycielom należy się wyrównanie wynagrodzeń liczone od 1 stycznia. Wyrównanie to powinno być wypłacone najpóźniej w terminie pierwszej wypłaty wynagrodzeń podwyższonych (np. jeżeli przepisy zmieniające kwoty wynagrodzeń weszły w życie z dniem 30 marca, to wówczas z dniem 1 kwietnia powinny zostać wypłacone zarówno wynagrodzenia podwyższone za kwiecień, jak i wyrównanie wynagrodzeń za okres styczeń-marzec).