Odpowiedzialność cywilna nauczycieli - zasady ogólne

Do podstawowych obowiązkw administracji szkolnej należy zapewnienie bezpieczeństwa młodzieży szkolnej w czasie jej przebywania w szkole to teza zawarta w wyroku SN z dnia 12 lutego 1974 r. (II CR 825/73). W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy wskazuje na nauczycieli i administrację szkolną jako podmioty zobowiązane do sprawowania opieki i nadzoru dotyczących uczniw powierzonych funkcjonariuszom szkoły lub szkole jako całości (wyrok SN z dnia 3 stycznia 1974 r. (II CR 643/73). Z powyższego wynika, kto jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo dzieci w szkole. Dbając o bezpieczeństwo ucznia w szkole wprowadzono przepisy niedopuszczające pozostawienie uczniw bez nadzoru upoważnionej do tego osoby (w trakcie zajęć, jak i w przerwach). Do obowiązkw nauczyciela należy stały nadzr w trakcie prowadzenia zajęć, systematyczne kontrolowanie miejsc, gdzie prowadzone są zajęcia, powiadomienie o uszkodzonych salach lub sprzętach dyrektora szkoły. Ważnym czynnikiem bezpieczeństwa jest także kontrola obecności uczniw na każdych zajęciach.

Zanim jednak przejdziemy do omówienia problematyki zakresu i zasad odpowiedzialności za zdarzenia w szkole, w wyniku których dochodzi np. do utraty zdrowia przez ucznia, albo spowodowania przez niego szkody innemu uczniowi wyjaśnimy ogólne zasady odpowiedzialności cywilnej.

1. Ogólne zasady odpowiedzialności

Odpowiedzialność cywilna jest odpowiedzialnością majątkową dłużnika, co do zasady nieograniczoną, a główną jej funkcją jest wyrównanie uszczerbku doznanego przez poszkodowanego w dobrach prawnie chronionych (np. życie, zdrowie, cześć, godność).
Niezbędnym warunkiem powstania odpowiedzialności cywilnej jest łączne spełnienie trzech następujących przesłanek:

1. uszczerbek majątkowy (np. zniszczenie mienia w trakcie zajęć szkolnych) lub niemajątkowy (szkoda na osobie, np. w wyniku wypadku), jakiego doznaje poszkodowany we wszelkiego rodzaju dobrach chronionych przez prawo. Szkoda będąca następstwem konkretnego zdarzenia, jest podstawowym warunkiem powstania odpowiedzialności;
2. fakt powodujący uszczerbek czyli zdarzenie – ludzkie działanie, niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania lub inne zdarzenie – w wyniku którego została wyrządzona szkoda osobie trzeciej, a z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy. Szkoda sama w sobie nie jest więc warunkiem wystarczającym dla powstania odpowiedzialności;
3. związek przyczynowy pomiędzy szkodą a zdarzeniem, z którym prawo łączy obowiązek odszkodowawczy, przy czym Kodeks cywilny stoi na gruncie tzw. adekwatnego związku przyczynowego stanowiąc w art. 361 § 1, że zobowiązany do odszkodowania odpowiada tylko za normalne następstwa swego działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Obowiązek naprawienia szkody powstaje z chwilą ustalenia, iż bez zdarzenia początkowego – czynu niedozwolonego - nie nastąpiłoby inne zdarzenie, jakim jest wynik ostateczny w postaci uszczerbku (majątkowego lub/i niemajątkowego).

Szkoda

Przyjmuje się, że szkoda odnosi się do wszelkich uszczerbków w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których doznał poszkodowany wbrew swej woli. Odróżnia się szkodę na osobie od szkód na mieniu. Szkoda na osobie może objąć zarówno uszczerbek majątkowy, w postaci poniesionych kosztów leczenia, jak i szkodę niemajątkową a więc krzywdę, która będzie łagodzona za pomocą przyznania zadośćuczynienia za cierpienia fizyczne i moralne. Szkoda na mieniu zawsze jest szkodą majątkową. W przypadku szkody majątkowej odpowiedzialność sprowadza się z reguły do zapłaty odszkodowania w wysokości równej szkodzie. Gdy natomiast zachodzi szkoda niemajątkowa poszkodowany może żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
Naprawienie szkody, zgodnie z art. 361 § 2 Kodeksu cywilnego obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Przy utraconych korzyściach bierze się pod uwagę, jakie jest prawdopodobieństwo ich uzyskania przez poszkodowanego, ponieważ nie ma pewności czy on by rzeczywiście te korzyści uzyskał. Z utraconymi korzyściami mamy najczęściej do czynienia przy szkodzie na osobie. Oznaczają one brak możliwości zarobkowania całkowitego lub w niepełnym wymiarze, spowodowane uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia. Naprawienie tej szkody na osobie przyjmuje postać renty odszkodowawczej, o której mowa w art. 444 § 2 Kodeksu cywilnego.

Zdarzenie

Szkoda musi być spowodowana przez jakiś fakt (działanie ludzkie lub inne zdarzenie), z którym ustawa wiąże obowiązek odszkodowawczy. Jeśli takiego faktu nie można ustalić, poszkodowany powinien sam ponieść odpowiedzialność za doznaną szkodę. Uczeń może ponieść szkodę np. na skutek braku dostatecznego nadzoru przez nauczyciela, np. w wyniku bójki, skutkiem czego będzie uszczerbek na zdrowiu pobitego ucznia w okresie przebywania na terenie szkoły. Starszy uczeń, może jednak, np. sam wprowadzić się w stan odurzenia i wyrządzić sobie krzywdę. Jeśli podmiot zobowiązany do zapewnienia mu bezpieczeństwa dochował należytej staranności i nie można mu przypisać winy, uczeń poniesie materialne i niematerialne konsekwencje swojego czynu.

Związek przyczynowy

Związek przyczynowy pomiędzy szkodą a zdarzeniem jest przesłanką odpowiedzialności cywilnej. Przepis art. 361 § 1 K.c. stanowi: „Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.” Same zasady logicznego myślenia nakazują sądzić, że nie powinno się nikogo obarczać odpowiedzialnością za niezgodny z prawem stan rzeczy, na którego powstanie sprawca nie miał żadnego wpływu. W życiu zawsze ponosimy, a przynajmniej powinniśmy ponosić konsekwencje tylko za to, co wynikło w normalny (typowy) sposób z naszego działania lub zaniechania. Taka właśnie zasada - adekwatnego związku przyczynowego obowiązuje również w odpowiedzialności cywilnej. Tym niemniej, nawet stwierdzenia teoretycznie proste mogą okazać się kontrowersyjnymi w zderzeniu z rzeczywistością.
Nauczyciel, który nie pilnował uczniów, powinien albo odpowiadać za to, że ulegli wypadkowi i są ranni (bo gdyby ich pilnował to do wypadku nie doszłoby), albo tylko za to, że nie wykonał obowiązku starannego sprawowania pieczy nad dziećmi (np. w czasie zajęć wychowania fizycznego kazał im wchodzić na wysokie drzewo, z którego potem spadły).
Zgodnie z wyrażoną zasadą związek przyczynowy zachodzi, gdy skutek jest normalnym, zwykłym następstwem przyczyny, ocena zaś opiera się nie na subiektywnym przewidywaniu sprawcy, lecz na doświadczeniu życiowym i aktualnej wiedzy naukowej. Doświadczenie życiowe wskazuje, że wykonanie polecenie wejścia na wysokie drzewo przez ucznia może skończyć się tragicznie. Jeśli dziecko nieszczęśliwie z niego spadnie i dozna urazu, to pomiędzy zdarzeniem, którego skutkiem jest szkoda da się wyprowadzić związek przyczynowy.
Ustalenie związku przyczynowego jest konieczne, ponieważ nie każda szkoda jest naprawiana, lecz tylko taka, która pozostaje w związku przyczynowym ze zdarzeniem zobowiązującym w myśl przepisów prawa do odszkodowania. Aby ustalić czy zachodzi „normalny związek przyczynowy” należy najpierw zbadać, czy w ogóle pomiędzy kolejnymi faktami istnieje obiektywne powiązanie. Na przykład: Żądanie odszkodowania na podstawie art. 446 K.c. będzie uzasadnione, jeżeli da się udowodnić związek przyczynowy pomiędzy zgonem a czynem niedozwolonym.
Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego ocena, czy skutek jest normalny, powinna być oparta na całokształcie okoliczności sprawy oraz wynikać z zasad doświadczenia życiowego i zasad wiedzy naukowej i specjalnej (orzeczenie SN z dnia 2 czerwca 1956 r., III CR 515/56, OSN 1957, nr 1, poz. 24).
Źródłem zobowiązania będzie zatem czyn niedozwolony (np. oddalenie się nauczyciela sprawującego dyżur w czasie przerwy lekcyjnej i pozostawienie uczniów bez opieki).

(...)