Zgodnie z art. 3 u.o.p.ż. osoba fizyczna lub prawna, organizacja lub instytucja korzystająca ze środowiska, budynku, obiektu lub terenu są obowiązane zabezpieczyć je przed zagrożeniem pożarowym lub innym miejscowym zagrożeniem.
Odpowiedzialność ta, spoczywa również na właścicielu, zarządcy lub użytkowniku budynku, obiektu lub terenu. Zgodnie z art. 4 u.o.p.ż., właściciel, zarządca lub użytkownik, w celu zapewnienia ochrony przeciwpożarowej ma obowiązek wyposażyć budynek, obiekt lub teren w wymagane urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice, przestrzegać przeciwpożarowych wymagań techniczno-budowlanych, instalacyjnych i technologicznych, zapewnić konserwację oraz naprawy urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic w sposób gwarantujący sprawne i niezawodne funkcjonowanie, osobom przebywającym w budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie zapewnić bezpieczeństwo i możliwość ewakuacji, przygotować budynek, obiekt budowlany lub teren do prowadzenia akcji ratowniczej, zapoznać pracowników z przepisami przeciwpożarowymi oraz ustalić (w formie instrukcji ) sposoby postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia. Odpowiedzialność za realizację tych obowiązków spoczywa na zarządcy lub użytkowniku (w zależności od zawartej umowy cywilnoprawnej ustanawiającej zarząd lub użytkowanie).
Istotny wpływ na warunki bezpieczeństwa pożarowego ma sprawność techniczna oraz konserwacja instalacji użytkowych, a w szczególności: instalacji gazowej, elektrycznej, ogrzewczej, przewodów kominowych, wentylacji i klimatyzacji. W przypadku zakładów produkcyjnych względy bezpieczeństwa pożarowego wymagają szczegółowej analizy przebiegu procesów technologicznych, a w szczególności: ustalenia właściwości fizykochemicznych stosowanych, przerabianych, magazynowanych, transportowanych materiałów palnych, przeprowadzenie oceny zagrożenia wybuchem pomieszczeń i przestrzeni zewnętrznych, zidentyfikowania potencjalnych źródeł zapłonu oraz ustalenia i uruchomienia działań zapobiegawczych.
Urządzenia przeciwpożarowe stosowane w obiekcie powinny być poddawane przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym zgodnie z zasadami określonymi w Polskich Normach dotyczących urządzeń przeciwpożarowych, odnośnej dokumentacji techniczno–ruchowej oraz instrukcjach obsługi. Obowiązek ten, spoczywa na pracodawcy, administratorze lub użytkowniku obiektu. Przeglądy techniczne i czynności konserwacyjne powinny być przeprowadzane w okresach i w sposób zgodny z instrukcją ustaloną przez producenta, nie rzadziej jednak niż raz do roku.
Częstotliwość i sposób poddawania przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym stosowanych w budynku urządzeń przeciwpożarowych powinien być opisany w instrukcji bezpieczeństwa pożarowego obiektu.
Z każdego miejsca przeznaczonego na pobyt ludzi w obiekcie powinny być zapewnione odpowiednie warunki ewakuacji, zapewniające możliwość szybkiego i bezpiecznego opuszczenia strefy zagrożonej lub objętej pożarem, dostosowane do liczby i sprawności osób przebywających w obiekcie oraz jego funkcji, konstrukcji i wymiarów. W tym celu powinny być zastosowane techniczne środki zabezpieczenia przeciwpożarowego, w szczególności takie jak zapewnienie dostatecznej liczby i szerokości wyjść ewakuacyjnych, zachowaniu wymaganej przepisami długości, szerokości i wysokości przejść oraz dojść ewakuacyjnych; zapewnieniu bezpiecznej pożarowo obudowy i wydzieleń dróg ewakuacyjnych oraz pomieszczeń, zabezpieczeniu przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych, zapewnieniu oświetlenia awaryjnego w obiektach, w których jest ono niezbędne do ewakuacji ludzi, zapewnieniu dźwiękowego systemu ostrzegawczego w budynkach, dla których jest on wymagany.
Obowiązkiem pracodawcy jest ponadto prowadzenie szkolenia pracowników w zakresie ochrony przeciwpożarowej. Jest to obowiązek prawny wynikający z art. 4 u.o.p.ż. Ustawodawca nie określił jednak zasad ani też ramowych programów takich szkoleń. W związku z tym jest duża dowolność w interpretacji ustawowego zapisu. Szkolenia przeciwpożarowe najczęściej są prowadzone w ramach szkoleń wstępnych i okresowych bhp lub oddzielnie, według odrębnego programu szkolenia.
W zależności od wewnętrznej organizacji zakładu pracy, profilu działalności, potencjalnych zagrożeń, przyjętych procedur bezpieczeństwa itp., w instrukcji należy określić zasady postępowania na wypadek pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia.
W firmach niewielkich, gdzie zagrożenie jest znikome, wystarczy wywiesić standardowe instrukcje postępowania na wypadek pożaru z wykazem telefonów alarmowych do służb ratowniczych.
Natomiast w dużych obiektach użyteczności publicznej, zamieszkania zbiorowego, zakładach produkcyjnych, magazynach, gdzie pożar lub awaria mogą stanowić realne, poważne zagrożenie, należy stworzyć wewnętrzny system bezpieczeństwa uwzględniający techniczne elementy zabezpieczeń oraz procedury działania.
Okazją do sprawdzenia systemu procedur oraz technicznych elementów zabezpieczenia przeciwpożarowego powinny być praktyczne ćwiczenia ewakuacyjne. Właściciel lub zarządca obiektu zawierającego strefę pożarową przeznaczoną dla ponad 50 osób, będących jej stałymi użytkownikami, powinien co najmniej raz na dwa lata przeprowadzać praktyczne sprawdzenie organizacji i warunków ewakuacji.
Obowiązek zapewnienia oraz oznakowania dróg i przejść
Pracodawca jest obowiązany wyznaczyć, wykonać i oznakować na terenie zakładu pracy drogi komunikacyjne i transportowe, drogi i przejścia dla pieszych oraz dojazdy pożarowe, a ponadto zapewnić opracowanie zasad ruchu na drogach wewnątrzzakładowych, zgodnych z przepisami prawa o ruchu drogowym. Obowiązek ten, jest określony w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.) – dalej r.o.b.h.p.
Zgodnie z r.o.b.h.p. pracodawca powinien zapewnić stosowanie znaków lub sygnałów bezpieczeństwa wszędzie tam, gdzie nie można zlikwidować zagrożenia środkami ochrony zbiorowej lub innymi środkami stosowanymi w organizacji pracy.
W zależności od rodzaju stosowanego transportu - w zakładzie pracy powinny być stosowane znaki i sygnały używane odpowiednio w transporcie drogowym, kolejowym, śródlądowym, morskim i powietrznym.
Pracodawca powinien zapewnić pracownikom instrukcje dotyczące stosowanych w zakładzie pracy znaków i sygnałów bezpieczeństwa, obejmujące w szczególności znaczenie znaków i sygnałów oraz zasady zachowania się pracowników, których mogą one dotyczyć.
Zgodnie z § 6 r.o.b.h.p. miejsca w zakładzie pracy, w których występują zagrożenia dla pracowników, powinny być oznakowane widocznymi barwami lub znakami bezpieczeństwa zgodnie z wymaganiami określonymi w załączniku nr 1 do r.o.b.h.p. oraz w Polskich Normach. Jeżeli oznakowanie to nie jest wystarczające dla zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracownika, miejsca niebezpieczne powinny być wyłączone z użytkowania poprzez ich odpowiednie wygrodzenie lub w inny sposób. Otwory i zagłębienia powinny być zamknięte odpowiednimi pokrywami, a jeżeli jest to niemożliwe - właściwie ogrodzone i oznakowane.
Miejsca niebezpieczne na przejściach, zagrażające potknięciem się, upadkiem lub uderzeniem (np. stopnie), powinny być pomalowane barwami bezpieczeństwa zgodnie z Polskimi Normami.
Na drogach - w miejscach, w których możliwe jest niespodziewane wtargnięcie pieszych, w szczególności przed bramami, drzwiami i przejściami, należy ustawić barierki lub zastosować inne skuteczne środki ochronne. Drogi wewnątrzzakładowe powinny być utrzymywane w stanie niestwarzającym zagrożeń dla użytkowników.
Ponadto pracodawca ma obowiązek zapewnić oznakowanie stref zagrożonych hałasem.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić drogi ewakuacyjne ze wszystkich pomieszczeń, w których mogą przebywać pracownicy, umożliwiające szybkie wydostanie się pracowników na otwartą przestrzeń. Drogi ewakuacyjne oraz prowadzące do nich dojścia, nie mogą być zastawiane, a drogi i przejścia oraz dojazdy pożarowe nie mogą prowadzić przez miejsca, w których występują zagrożenia dla ich użytkowników.
Przykładowe znaki do znakowania dróg ewakuacyjnych
Również maszyny powinny być oznakowane znakami i barwami bezpieczeństwa, zgodnie z wymaganiami określonymi w załączniku nr 1 do r.o.b.h.p. w sprawie ogólnych przepisów bhp oraz w Polskich Normach. Znaki zakazu, ostrzegawcze, nakazu, ewakuacyjne i informacyjne powinny być stosowane jako znaki stałe. Zgodnie z rozporządzeniem pracodawca powinien zapewnić stosowanie znaków lub sygnałów bezpieczeństwa wszędzie tam, gdzie nie można zlikwidować zagrożenia środkami ochrony zbiorowej lub innymi środkami stosowanymi w organizacji pracy.
Stosowane znaki i sygnały powinny być odpowiednio czytelne, widoczne i słyszalne. Ich czytelność, widoczność i słyszalność nie może być zmniejszana np. wskutek jednoczesnego stosowanie znaków lub sygnałów tego samego rodzaju. W szczególności należy unikać umieszczania zbyt wielu znaków lub sygnałów blisko siebie, jednoczesnego stosowania dwóch sygnałów świetlnych, które łatwo mogą być pomylone, stosowania sygnału świetlnego blisko innego źródła światła, używania jednocześnie dwóch sygnałów dźwiękowych, stosowania sygnałów dźwiękowych przy zbyt dużym natężeniu hałasu tła (otoczenia).
Znaki bezpieczeństwa i urządzenia sygnalizacyjne powinny być sprawdzane, czyszczone i konserwowane w regularnych odstępach czasu, oraz w zależności od potrzeb naprawiane i wymieniane, tak aby zapewnić spełnianie przez nie funkcji informacyjnej i sygnalizacyjnej.
Liczba i umiejscowienie znaków bezpieczeństwa i urządzeń sygnalizacyjnych powinny być uzależnione od wielkości terenu, na którym są stosowane, oraz od rodzajów i poziomu występujących zagrożeń.