Pracodawca, zgodnie z art. 16 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) - k.p., stosownie do posiadanych możliwości ma obowiązek zaspokajania materialnych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników. Niezależnie od tego obowiązki takie na pracodawcę nakłada ustawa z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (tekst jedn.: Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 z późn. zm.). - u.z.f.ś.s. O ile świadczenia, o których mówi kodeks pracy są uzależnione od posiadanych możliwości pracodawcy, o tyle ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych wprowadza obligatoryjność świadczeń. Zatem u pracodawcy wystąpią skutki podatkowe w podatku dochodowym od osób prawnych, z tytułu ustawowych, obligatoryjnych świadczeń socjalnych oraz z tytułu świadczeń socjalnych, wprowadzonych w drodze regulaminowej, wewnętrznej.
Kategorie świadczeń, definicję działalności oraz obiektów służących działalności socjalnej zawiera ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Nie oznacza to, że poza tymi kategoriami i definicjami pracodawca na podstawie upoważnienia wynikającego z art. 16 k.p., nie może tych pojęć rozszerzać. Różnica dotyczy jednak źródeł finansowania obu rodzajów działalności socjalnej oraz zasad wydatkowania środków i rozliczania ich jako koszty uzyskania przychodów w podatku dochodowym. Wydatki wynikające z ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych są ściśle określone i limitowane w przepisach ustawy z dnia 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z późn. zm.) - u.p.d.o.p. Wydatki związane z dodatkową działalnością socjalną pracodawcy każdorazowo podlegają ocenie na zasadzie powstania związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy ich poniesieniem a uzyskiwanymi przychodami przez pracodawcę.
2. Definicja działalności socjalnej
Zgodnie z art. 2 pkt 1 u.z.f.ś.s. działalność socjalna obejmuje usługi świadczone przez pracodawców na rzecz różnych form wypoczynku, działalności kulturalno-oświatowej, sportowo-rekreacyjnej, udzielanie pomocy materialnej - rzeczowej lub finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe na warunkach określonych umową. Zakładowymi obiektami socjalnymi są natomiast ośrodki wczasowe i kolonijne, domy wypoczynkowe, sanatoria, ogrody działkowe, obiekty sportowo-rekreacyjne, żłobki i przedszkola oraz obiekty służące działalności kulturalnej. Jest to ścisły katalog obiektów, które mogą być zaliczone do zakładowych obiektów socjalnych. Obiektami socjalnymi nie będą m.in. budynki stołówek zakładowych, które w tym przepisie nie zostały wymienione.
W świetle ścisłego katalogu działalności socjalnej, zdefiniowanej w ustawie o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, do działalności socjalnej nie można zaliczyć niektórych wydatków ponoszonych przez pracodawców na rzecz pracowników, a dotyczących m.in.:
1) wydatków na prowadzenie przyzakładowego żywienia zbiorowego w formie stołówek, barów, restauracji, bufetów lub na dopłaty dla firmy prowadzącej to wyżywienie, na zlecenie pracodawcy;
2) wydatków na utrzymanie przyzakładowej służby zdrowia lub wydatków na korzystanie z usług publicznych i niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej;
3) wydatków na organizację szczepień ochronnych i profilaktycznych dla pracowników;
4) wydatków na finansowanie kosztów dojazdów pracowników do pracy, organizowanych w zakresie własnym lub na zlecenie pracodawcy przez wynajętego przewoźnika, w tym taksówek;
5) wydatków związanych ze świętami okolicznościowymi w firmie pracodawcy, nie powiązanych jednocześnie z imprezami o charakterze kulturalnym, sportowo-rekreacyjnym;
6) wydatków na szkolenia, podnoszenie kwalifikacji zawodowych lub przekwalifikowanie pracowników.
Nie ma natomiast przeszkód, aby wiele z wymienionych wyżej świadczeń mogło być finansowanych w ramach poszerzonej działalności socjalnej, stosownie do posiadanych możliwości pracodawcy, na zasadach określonych w regulaminie wewnętrznym.
3. Osoby uprawnione do korzystania ze świadczeń i zasady wypłaty świadczeń
Osobami uprawnionymi do korzystania ze świadczeń socjalnych są:
1) u pracodawców prowadzących działalność socjalną:
a) pracownicy i członkowie rodzin pracowników,
b) emeryci i renciści, byli pracownicy i ich rodziny,
c) inne osoby, którym pracodawca w regulaminie zakładowym przyznał prawo do świadczeń.
2) u pracodawców nie mających obowiązku prowadzenia działalności socjalnej - pracownicy korzystający w danym roku kalendarzowym z urlopu wypoczynkowego w wymiarze co najmniej 14 kolejnych dni kalendarzowych.
Od 2003 roku zakres osób uprawnionych do świadczeń uległ zmianie w tych przypadkach, w których pracodawca nie ma obowiązku tworzenia funduszu. Zmiany te dotyczą pracowników zatrudnionych u pracodawców zatrudniających co najmniej 20 pracowników, jednakże nie więcej niż 20 w przeliczeniu na pełne etaty.
Przepisy ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych nie dają możliwości bezpośredniego przyznawania świadczeń socjalnych osobom zatrudnionym na umowę zlecenia lub umowę o dzieło, jeżeli regulamin wydatkowania środków funduszu i przyznawania świadczeń nie przewiduje takiej możliwości. Rozszerzanie zakresu osób uprawnionych do korzystania z funduszu o osoby na które nie jest dokonywany odpis podstawowy lub częściowy powoduje w rezultacie zaniżanie świadczeń dla uprawnionych ustawowo pracowników i wymaga zgody związków zawodowych lub osoby wyznaczonej do reprezentowania pozostałych pracowników.
4. Źródła finansowania działalności socjalnej
Zgodnie z art. 5 u.z.f.ś.s. fundusz tworzy się z corocznego odpisu podstawowego, naliczanego w stosunku do przeciętnej liczby zatrudnionych. Wysokość odpisu na jednego zatrudnionego ustalana jest w proporcji do przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w roku poprzednim lub w drugim półroczu roku poprzedniego, jeżeli wynagrodzenie z tego okresu stanowiło kwotę wyższą. Wysokość odpisu wynosi odpowiednio w stosunku do tak ustalonego wynagrodzenia:
1) 37,5% na jednego zatrudnionego,
2) 5% w pierwszym roku nauki, 6% w drugim i 7% w trzecim roku nauki na jednego pracownika młodocianego,
3) 50% na jednego pracownika zatrudnionego w szczególnie uciążliwych warunkach pracy,
4) 50% na każdego pracownika zatrudnionego przez pracodawcę na obszarze, na którym występują szkodliwe uciążliwości dla środowiska,
5) 6,25% na każdego emeryta i rencistę uprawnionego do opieki socjalnej byłego pracodawcy.
Środki funduszu mogą być dodatkowo zwiększone o:
1) darowizny i zapisy osób fizycznych i prawnych,
2) odsetki od środków funduszu,
3) wpływy z oprocentowania pożyczek udzielonych na cele mieszkaniowe,
4) przychody z tytułu sprzedaży, dzierżawy i likwidacji środków trwałych służących działalności socjalnej w części nie przeznaczonej na utrzymanie lub odtworzenie zakładowych obiektów socjalnych.
Stosownie do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2000 r., I PKN 538/99obowiązek przekazania na wyodrębniony rachunek zakładowego funduszu świadczeń socjalnych przychodów z tytułu sprzedaży, dzierżawy i likwidacji środków trwałych, wynikający z art. 7 ust. 1 pkt 7 u.z.f.ś.s. dotyczy środków, które aktualnie służą działalności socjalnej, a nie tych które służyły w okresach poprzednich lub mogłyby służyć tej działalności w przyszłości (...)