Dopiero w latach 60. ubiegłego wieku zaczęto gromadzić dowody dotyczące rakotwórczości azbestu, pierwsze zaś zakazy stosowania azbestu ustanowiono w latach 80. W Polsce dopiero ustawą z 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 z późn. zm.) wprowadzono zakaz stosowania azbestu. Zakazano wówczas wprowadzania na polski obszar celny wyrobów zawierających azbest i azbestu jako surowca, produkcji wyrobów zawierających azbest oraz obrotu azbestem i wyrobami zawierającymi ten minerał. Spod zakazu ustawa wyłącza jedynie płyty azbestowo-kauczukowe, uszczelki z płyt azbestowo-kauczukowych i azbest włóknisty.
Szkodliwe działanie azbestu
Najbardziej niebezpieczny jest pył azbestu w postaci mikroskopijnych, tzw. respirabilnych włókien, które dostają się do płuc wraz z wdychanym powietrzem. Włókna małych rozmiarów, niewidoczne gołym okiem, wnikają najgłębiej do układu oddechowego, do pęcherzyków płucnych. Zalegające w płucach włókna azbestu mogą powodować nie tylko zwłóknienie tkanki płucnej, czyli chorobę zawodową azbestozę, lecz także są przyczyną raka płuc i międzybłoniaka opłucnej. Ryzyko wystąpienia raka płuc wśród osób narażonych na pył azbestu znacznie się zwiększa przy jednoczesnym paleniu papierosów. Doniesienia kliniczne wskazują również, że z azbestem może być związane występowanie innych nowotworów. Choroby wywołane azbestem rozwijają się nawet po 20-30 latach od kontaktu z włóknami azbestu, a więc zagrażają dzieciom i młodzieży obecnie przebywającej i bawiącej się w środowisku zanieczyszczonym azbestem.
Obecnie, w związku z zakazem stosowania wyrobów azbestowych, największe uwalnianie włókien występuje podczas prac rozbiórkowych, powodujących wzniecanie pyłu, ścieranie, kruszenie i rozgniatanie powierzchni zawierających azbest. Najczęściej następuje to podczas usuwania eternitu dachowego i obudów rurociągów.
BHP przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest
Pracownicy zatrudnieni przy pracach z azbestem - zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. Nr 280, poz. 2771 z późn. zm.) – dalej r.s.r.m. - powinni być objęci specjalnym nadzorem przez pracodawców. Pracodawca jest obowiązany zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym lub ograniczających jego poziom; stworzyć warunki do dokonania wyboru rodzaju środków ochrony indywidualnej, zapewniających bezpieczeństwo i zdrowie pracowników oraz umożliwić pracownikom i ich przedstawicielom kontrolę stosowania wymagań określonych w r.s.r.m. i innych przepisach regulujących zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
Pracodawca ma obowiązek na bieżąco informować pracowników i ich przedstawicieli o narażeniu powodowanym przez azbest podczas podejmowanych prac remontowych oraz o środkach zapobiegawczych, jakie powinny być stosowane podczas tych prac. Udział pracowników (lub ich przedstawicieli) w uzgodnieniach nie zwalnia pracodawcy od odpowiedzialności za realizację obowiązków określonych prawem.
Rejestr prac z azbestem
Ponadto obowiązkiem pracodawcy zgodnie z r.s.r.m. jest prowadzenie rejestru prac, których wykonywanie powoduje kontakt z azbestem. Rejestr ten powinien zawierać szczegółowe informacje, zgodnie ze wzorem zawartym w załączniku nr 2 do r.s.r.m. Pracodawca jest również zobowiązany do prowadzenia rejestru pracowników narażonych na działanie azbestu, jednak r.s.r.m. nie określa wzoru takiego rejestr. Można do tego celu wykorzystać ww. rejestr prac według załącznika nr 2, podając w “Części szczegółowej” dane personalne osób zatrudnionych na opisywanym stanowisku pracy. Rejestr ten należy przechowywać przez 40 lat po ustaniu narażenia na ten czynnik, a w przypadku likwidacji zakładu przekazać właściwemu organowi inspekcji sanitarnej. Szczegółowe warunki bezpiecznego usuwania wyrobów azbestowych określa rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (Dz. U. Nr 216, poz. 1824) – dalej r.b.h.p.a. oraz rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 71, poz. 649).
Obowiązki pracodawcy
Zgodnie z powyższymi aktami prawnymi pracodawca zatrudniający pracowników przy zabezpieczaniu lub usuwaniu wyrobów albo innych materiałów zawierających azbest jest obowiązany zapewnić ich ochronę przed szkodliwym działaniem włókien azbestu i pyłu zawierającego azbest. Podstawą tej ochrony powinna być ocena ryzyka zawodowego, uwzględniająca rodzaj i stopień narażenia i zastosowanie niezbędnych środków ochrony zmniejszających ryzyko.
Ponadto pracodawca ma obowiązek kontrolować stopień narażenia pracowników na działanie pyłu azbestu w sposób określony w przepisach dotyczących badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Przepisy r.b.h.p.a. nakładają obowiązek szkolenia osób zajmujących się usuwaniem wyrobów azbestowych oraz osób kierujących lub nadzorujących te prace. Szkolenie w zakresie bhp pracowników, którzy w związku z wykonywanymi pracami są lub mogą być narażeni na działanie pyłu azbestu, oraz osób kierujących takimi pracownikami i pracodawców powinno być przeprowadzone przez uprawnioną instytucję i na podstawie programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest, stanowiącego załącznik do r.b.h.p.a.
Plan prac związanych z azbestem
Ponadto, przed rozpoczęciem prac związanych z azbestem, pracodawca ma obowiązek opracować szczegółowy plan prac dotyczący usuwania wyrobów zawierających azbest, obejmujący w szczególności:
- a) identyfikację azbestu w przewidzianych do usunięcia materiałach na podstawie udokumentowanej informacji od właściciela lub zarządcy obiektu albo też na podstawie badań przeprowadzonych przez akredytowane laboratorium;
- b) informacje o metodach wykonywania planowanych prac;
- c) zakres niezbędnych zabezpieczeń pracowników oraz środowiska przed narażeniem na szkodliwość emisji azbestu, w tym problematykę określoną przepisami dotyczącymi planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (planu bioz);
- d) ustalenie niezbędnego dla rodzaju wykonywanych prac monitoringu powietrza.
Ponadto do planu prac należy dołączyć informacje dotyczące:
- określenia odpowiednich środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;
- określenia sposobów wyeliminowania lub ograniczania uwalniania się pyłu azbestu do atmosfery oraz informowania pracowników i innych osób, które mogą być narażone na działanie pyłu azbestu, o zasadach postępowania i niezbędnych środkach ochrony;
- konieczności usunięcia materiałów zawierających azbest przed rozpoczęciem prac rozbiórkowych, z wyjątkiem sytuacji, gdyby powodowało to większe zagrożenie dla pracowników lub innych osób niż w przypadku pozostawienia tych materiałów w dotychczasowym miejscu.
Więcej na ten temat w Serwisie BHP.