NSA: Spadkobiercy osoby wywłaszczonej także należy się odszkodowanie

Odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość dla spadkobiercy właściciela nieruchomości może być ustalone od 1 stycznia 1998 r. na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomościami i ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości - taki jest sens uchwały 7 sędziów NSA. Natomiast odszkodowanie nie może być ustalone na rzecz nabywcy nieruchomości w drodze umowy.

Prawo do ustalenia odszkodowania na podstawie art. 36 ust. 1 ustawy z 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości ma znaczenie także dla obecnie dokonywanych wywłaszczeń, gdyż analogiczne regulacje znajdują się w kolejnych ustawach obejmujących tę kwestię.

Problem dotyczy inwestycji w postaci urządzeń przesyłowych takich jak gazociąg, rurociąg czy linia energetyczna.

Wywłaszczenie pod inwestycję przesyłową

Sądy orzekały w tej sprawie różnie. Dlatego Pierwszy Prezes NSA wystąpił z wnioskiem o podjęcie uchwały, która odpowiadałaby na pytanie: Czy z żądaniem ustalenia odszkodowania może wystąpić nabywca nieruchomości po zrealizowaniu inwestycji przesyłowej w trybie przymusu administracyjnego?

Odszkodowanie, za wywłaszczenie na podstawie ustawy z 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości, nie może być ustalone na rzecz nabywcy nieruchomości w drodze umowy zawartej po dniu czasowego zajęcia tej nieruchomości w trybie określonym w art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości - stwierdza sąd.

Istota zagadnienia polega na tym, czy skutkiem prawnym umowy na podstawie której dochodzi do nabycia własności nieruchomości obciążonej, jest przeniesienie na jej nabywcę uprawnienia do żądania ustalenia przez właściwy organ administracji publicznej wysokości odszkodowania w sposób określony w art. 36 ust. 1 powołanej ustawy.

Czytaj: Specustawy mają zapewnić właściwe przygotowanie strategicznej infrastruktury energetycznej>>

Porozumienie stron

NSA podkreślił, że zasadą było ustalenie wysokości odszkodowania za obciążenie własności nieruchomości w drodze porozumienia stron, a więc beneficjenta obciążenia gruntu i właściciela tego gruntu. Podjęcie rokowań pomiędzy stronami i ich negatywny skutek stanowiło jedynie warunek niezbędny powstania uprawnienia do złożenia przez właściciela wniosku do organu administracji o ustalenie odszkodowania, które miał zapłacić organ administracji państwowej, instytucja i przedsiębiorstwo państwowe.

Instytucje te zakładały i przeprowadzały na nieruchomościach ciągi drenażowe, przewody służące do przesyłania płynów, pary, gazów, elektryczności oraz urządzenia techniczne łączności i sygnalizacji, a także inne podziemne lub nadziemne urządzenia techniczne niezbędne do korzystania z tych przewodów i urządzeń.

Dopiero bowiem w sytuacji, gdy nieruchomość nie nadawała się do dalszego racjonalnego użytkowania przez właściciela na cele dotychczasowe z powodu założenia i przeprowadzenia przewodów podlegała wywłaszczeniu w trybie i według zasad przewidzianych w ustawie dla wywłaszczenia nieruchomości.

Równocześnie NSA zaznaczył, że nie ma możliwości ustalenia odszkodowania na rzecz nabywcy nieruchomości w drodze umowy w tym samym trybie, co w wypadku spadkobierców.

Tak ogólne sformułowanie "w drodze umowy" jednoznacznie wskazuje na charakter następstwa pod tytułem szczególnym, dlatego nie pozwala na szersze odniesienie się do tego zagadnienia, ponieważ umowy te mają zróżnicowany charakter.

Prawo dziedziczenia i ochrona własności

Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego, przyjęcie stanowiska, że osobą uprawnioną do otrzymania odszkodowania jest wyłącznie osoba wywłaszczona, rozumiana jako osoba pozbawiona prawa do nieruchomości lub ograniczona w wykonywaniu tego prawa, nie jest do zaakceptowania.

Dlatego, że narusza konstytucyjną zasadę ochrony własności i prawa dziedziczenia oraz dopuszczalność wywłaszczenia za słusznym odszkodowaniem (art. 21 Konstytucji RP). W przypadkach bowiem, w których przepisy prawa przewidują, że ustalenie odszkodowania z tytułu wywłaszczenia następuje tylko w części dotyczącej ustalenia odszkodowania, śmierć osoby wywłaszczonej spowodowałaby konieczność umorzenia postępowania.  Skoro spadkobiercy osoby wywłaszczonej nie mogliby wstąpić w prawa i obowiązki swojego spadkodawcy. W ten sposób doszłoby do wywłaszczenia prawa bez ustalenia odszkodowania z jednoczesnym pozbawieniem ochrony prawa do dziedziczenia.

Konstytucja wymienia ochronę własności i prawo dziedziczenia, jako jedną z podstawowych zasad ustroju państwa. Zgodnie z art. 21 ust. 1 Konstytucji, Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia. Zgodnie natomiast z art. 21 ust. 2 Konstytucji, wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem.

Sygnatura akt I OPS 1/20, uchwała 7 sędziów z 22 lutego 2021 r.