Sąd Okręgowy w Poznaniu powziął wątpliwość; Czy na naruszenie przez bank będący kredytodawcą obowiązku należytego zbadania zdolności kredytowej kredytobiorcy będącego konsumentem,  oraz brak jego zdolności kredytowej w dacie zawarcia umowy kredytu konsumenckiego skutkuje nieważnością umowy kredytu na podstawie art. 58 § 1 i 2 k.c.?

Według kodeksu cywilnego wiadomo, że czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.

Czytaj też:  Sędzia Bednarczyk: Umowa kredytu nieważna, ale co z rozliczeniem?
Ponadto nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

W sprawie rozpoznawanej przez Sąd Okręgowy występują dwa aspekty;

  1. związany z okolicznościami zawarcia umowy (zawarcie umowy kredytu konsumenckiego na wyraźną prośbę osoby trzeciej, niezgodny z prawdą cel umowy), a drugi
  2. z nienależytym zbadaniem zdolności kredytowej pozwanej przez powoda oraz brakiem zdolności kredytowej pozwanej i mimo tego zawarciem umowy.

 

Analiza Sądu Okręgowego sprowadza się zatem do oceny nieważności umowy kredytu konsumenckiego na podstawie art. 58 § 1 k.c. – z rozważeniem, czy do uznania nieważności wystarczy jednokierunkowy zakaz udzielenia kredytu przez bank. Albo też gdy zastosować art. 58 § 1 i 2 k.c. – przy założeniu naruszenie prawa przez bank i naruszenie przez pozwaną zasad współżycia społecznego.

Czytaj w LEX: Aneksy do umów kredytowych a obowiązki informacyjne względem klienta >

 

Zakaz udzielania kredytu

Sąd stwierdził, że na banku spoczywa publicznoprawny zakaz udzielenia kredytu podmiotom, które nie mają zdolności kredytowej. Ze względu na to, że obowiązek banku zbadania zdolności kredytowej konsumenta ma charakter publicznoprawny, niesprawdzenie zdolności kredytowej konsumenta przez bank lub zawarcie umowy kredytu po przeprowadzeniu stosownej analizy, która dała wynik negatywny, nie powoduje nieważności umowy kredytu, która dochodzi do skutku. Bank naraża się jedynie na negatywne konsekwencje ze strony nadzoru finansowego, ponosząc ryzyko związane z dokonaniem analizy niewłaściwie lub z zaniechaniem tego obowiązku lub na odpowiedzialność karną za wykroczenie.

Czytaj w LEX: Sankcja kredytu darmowego w ustawie o kredycie konsumenckim >

 

Prawo bankowe i unijne

Wykładnia art. 70 ust. 1 Prawa bankowego w związku z art. 9 ustawy o kredycie konsumenckim dokonywana z uwzględnieniem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG nakazuje przyjąć także prywatnoprawny skutek braku zbadania albo nienależytego zbadania zdolności kredytowej konsumenta przez bank - zaznaczył sąd pytający.

Wobec tego, że obydwa wymienione polskie akty prawne nie przewidują sankcji za naruszenie tych obowiązków banku, to skutek prywatnoprawny należy rozważyć na gruncie art. 58 § 1 i 2 k.c. Jeżeli przy zastosowaniu zasad wykładni prawa nie da się wywieść skutku nieważności umowy i nie da się znaleźć innego adekwatnego przepisu pozwalającego na pełne zastosowanie dyrektywy 2008/48, może się okazać, że polski ustawodawca nie podjął wystarczających kroków w celu implementacji dyrektywy w omawianym zakresie.

Sąd Okręgowy nadmienił też, że niezgodność z prawem (art. 58 § 1 k.c.) to niezgodność z normą wyrażoną w przepisie o charakterze bezwzględnie obowiązującym, a przepisami bezwzględnie obowiązującymi są zarówno te, z których brzmienia wyraźnie wynika charakter imperatywny, jak i te, których treść wyraża motywację socjalną, etyczną lub intencję ochrony porządku publicznego.

Czytaj w LEX: Przedterminowa spłata kredytu konsumenckiego >

 

Ochrona konsumenta

Zakaz udzielenia kredytu konsumentowi niemającemu zdolności kredytowej odzwierciedla natomiast istotny cel społeczno-gospodarczy w postaci ochrony tego konsumenta przed popadnięciem w spiralę zadłużenia.

Sąd Okręgowy zauważył dwa nurty poglądów co do zakresu zastosowania art. 58 § 1 k.c.: przyjął, iż należy uwzględnić nie tylko pewne trwałe wartości, takie jak porządek publiczny, ale również interesy każdej ze stron czynności prawnej, a także proporcjonalność sankcji w stosunku do dokonanego naruszenia.

Oddziaływanie na autonomię woli stron za pomocą sankcji nieważności bezwzględnej powinno być przy tym wyjątkowe ze względu na jej nadrzędny charakter w obszarze prawa prywatnego. Naruszenie nakazu określonego zachowania wynikającego z ustawy, skierowanego tylko do jednej ze stron, niewpływającego na treść i cel czynności prawnej, wymaga oceny, czy dla takiego naruszenia sankcja nieważności jest proporcjonalna, przy uwzględnieniu celu naruszonej normy.

Czytaj w LEX: Zasady reklamowania usług bankowych >

 

Sprzeczność z prawem

Nie istnieje natomiast jedno uniwersalne kryterium pozwalające stwierdzić, czy skutkiem dokonania czynności w sposób sprzeczny z przepisami dotyczącymi trybu dokonania czynności będzie jej nieważność. W tym zakresie Sąd Okręgowy wymienił intencję ustawodawcy, cel normy oraz interes stron czynności i innych podmiotów.

O sprzeczności zawarcia umowy z prawem (art. 58 k.c.) można mówić tylko wtedy, gdy przez jej zawarcie obie strony dopuściły się naruszenia prawa, a jednostronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem nie jest wystarczająca.

Uwzględniając prokonstytucyjną wykładnię art. 58 § 1 k.c. – ze względu na art. 76 Konstytucji – Sąd Okręgowy stwierdził, że może to doprowadzić do stwierdzenia nieważności umowy kredytu konsumenckiego. Ochrona konsumenta przemawia za tym, aby w takiej sytuacji wystarczyło jednostronne naruszenie normy bezwzględnie obowiązującej skutkujące nieważnością umowy kredytu konsumenckiego na podstawie art. 58 § 1 k.c..

Natomiast zarzucenie drugiej stronie naruszenia zasad współżycia społecznego nie znosi zakazu skierowanego do banku udzielenia kredytu z powodu braku zdolności kredytowej konsumenta, obowiązku banku należytego zbadania tej zdolności kredytowej,  sprawdzenia uzyskanych informacji w dostępnych bazach danych oraz udzielenia konsumentowi rzetelnych informacji o braku zdolności kredytowej.

Sygnatura akt III CZP 2/21