W ocenie Sądu Najwyższego nie można różnicować odpowiedzialności szpitala w zależności od tego, czy została w nim umieszczona osoba zdrowa, czy cierpiąca na schorzenia psychiczne wymagające hospitalizacji, i na takiej podstawie ustalać wysokość zadośćuczynienia.

Powód cierpiał od wielu lat na chorobę afektywną dwubiegunową, w związku z którą był hospitalizowany w szpitalach psychiatrycznych. W 2005 r. na podstawie decyzji wezwanego przez rodzinę lekarza, w asyście policji, powód, który nie wyraził na to zgody, został przyjęty na oddział psychiatryczny pozwanego szpitala. Kilka tygodni później sąd rejonowy stwierdził brak podstaw prawnych do przyjęcia powoda do szpitala psychiatrycznego w trybie nagłym.

Sąd rejonowy wyrokiem wydanym w marcu 2014 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 10 tysięcy zł z odsetkami od marca 2009 r. z tytułu zadośćuczynienia za szkodę doznaną w wyniku bezpodstawnego umieszczenia go w szpitalu psychiatrycznym. Jako podstawę prawną orzeczenia powołał art. 445 § 1 i 2 k.c.

SO: powód w chwili przyjęcia do szpitala znajdował się w maniakalnej fazie choroby

Sąd okręgowy oddalił apelacje obu stron od powyższego wyroku. W opinii SO przy ocenie wysokości roszczenia należy brać pod uwagę, że pozwany może odpowiadać tylko "za skutki ograniczone do konsekwencji niezachowania trybu przyjęcia" oraz uwzględnić fakt, że powód w chwili przyjęcia do szpitala znajdował się w maniakalnej fazie choroby i że podczas pobytu w szpitalu był poddany prawidłowemu leczeniu, a jego stan zdrowia uległ poprawie. Sąd okręgowy podkreślił, iż "inna winna być odpowiedzialność za umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym osoby zdrowej, a inaczej jest w przypadku kiedy wiadomym jest, że osoba cierpi na określone schorzenia psychiczne wymagające hospitalizacji, jak to było w niniejszym stanie faktycznym". Powodowi, który z tego tytułu wnosił o zasądzenie 40 tysięcy zł, należy się zadośćuczynienie za szkodę moralną w kwocie 10 tysięcy zł, odpowiedniej "do stanu przeżyć powoda i cierpień jakich zaznał".

SN: pozbawienie wolności to samoistna podstawa przyznania zadośćuczynienia

Sąd Najwyższy przypomniał, że przepis art. 444 k.c. określa roszczenia o naprawienie szkody majątkowej na osobie, wynikającej z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia; art. 445 k.c. przewiduje możliwość przyznania zadośćuczynienia jako postaci naprawienia krzywdy, czyli szkody niemajątkowej na osobie, w wypadku doznania krzywdy w związku z naruszeniem dóbr określonych w art. 444 k.c. (art. 445 § 1 k.c.) oraz w wypadku pozbawienia wolności (art. 445 § 2 k.c.).

Pozbawienie wolności jest samoistną podstawą przyznania zadośćuczynienia, które ma stanowić formę rekompensaty za negatywne przeżycia psychiczne wiążące się z samym faktem bezpodstawnego pozbawienia wolności, opisywane jako głęboki dyskomfort psychiczny, poczucie utraty autonomii, uczucia bezradności, osamotnienia, niepokoju o sprawy osobiste. Ta krzywda, niepowiązana z doznaniem uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, i od nich niezależna, podlega naprawieniu na podstawie art. 445 § 2 k.c. Jeżeli natomiast ujemne przeżycia związane z faktem pozbawienia wolności wpłynęły na pogorszenie stanu zdrowia fizycznego lub psychicznego, poszkodowanemu przysługiwałoby roszczenie przewidziane w art. 445 § 1 k.c.

SN: przyjęcie pacjenta do szpitala bez jego zgody to pozbawienie wolności

SN podkreślił, że przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez zgody zainteresowanego jest równoznaczne z pozbawieniem wolności w rozumieniu art. 445 § 2 k.c. i art. 5 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). Wydane na podstawie art. 25 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2011 r. Nr 231 poz. 1375 z późn. zm.) postanowienie sądu opiekuńczego jest orzeczeniem sądu właściwego do rozpatrzenia zgodności wymagań procesowych i materialnych, niezbędnych do ustalenia legalności pozbawienia wolności powoda. Stwierdzenie przez ten sąd, że brak było podstaw prawnych do przyjęcia powoda do szpitala bez jego zgody, przesądza o bezprawności działania pozwanego. Podobną sprawę rozpatrywał Europejski Trybunał Praw Człowieka (wyrok ETPCz z dnia 28 maja 2013 r., ze skargi nr 53315/09 Baran przeciwko Polsce).

"Odpowiednia" kwota zadośćuczynienia

W kwestii wysokości zadośćuczynienia przyznanego powodowi SN stwierdził, że przepis art. 445 k.c. nie rozstrzyga samodzielnie o przesłankach, od których zależy określenie "odpowiedniej" kwoty zadośćuczynienia; czynniki istotne zostały wypracowane w judykaturze, co jednak, z powodu nielicznych judykatów, nie dotyczy krzywdy wynikającej z pozbawienia wolności. Przydatne mogą być ogólne wskazówki wypracowane na tle art. 445 § 1 k.c., w szczególności dotyczące kompensacyjnej funkcji zadośćuczynienia oraz powinności uwzględniania całokształtu okoliczności, w tym rodzaju naruszonego dobra, rozmiaru doznanych cierpień, ich intensywności, czasu trwania lub nieodwracalnego charakteru, ocenianych na podstawie kryteriów zobiektywizowanych i sprawdzalnych, lecz obejmujących także czynniki indywidualizujące dany przypadek.

SN: różnicowanie odpowiedzialności narusza obowiązek równego traktowania

Skarżący oparł zarzut błędnej oceny "odpowiedniego" zadośćuczynienia na wadliwym przyjęciu przez sąd okręgowy, że odpowiedzialność za umieszczenie w szpitalu osoby zdrowej powinna być "inna" niż w przypadku osoby, o której jest wiadomo, iż cierpi na schorzenia psychiczne wymagające hospitalizacji. SN rozstrzygnął, że zarzut ten jest uzasadniony, a teza przyjęta przez sąd - fałszywa. Zastosowanie takiego kryterium nie daje się pogodzić z obowiązkiem równego traktowania i jest szczególnie rażące w sytuacji, w której sąd nie wyjaśnił, jakie względy racjonalności, proporcjonalności i sprawiedliwości skłoniły go do tego rodzaju rozróżnienia. W tym zakresie podstawa naruszenia art. 445 § 2 k.c. jest niewątpliwie uzasadniona, tym bardziej, że z motywów zaskarżonego wyroku wynika, iż to błędne stanowisko sądu miało istotny wpływ na określenie "odpowiedniej" sumy zadośćuczynienia.

Jak ustalić odpowiednie zadośćuczynienie?

Ustalenie kwoty "odpowiedniej" w rozumieniu art. 445 k.c. to kwintesencja orzekania w sprawach o zadośćuczynienie za krzywdę. Zrekompensowanie, w formie wymiernej, tego co jest niewymierne, wymaga uważnej i wnikliwej analizy wszystkich okoliczności, z których zasadnicze znaczenie przypada rozmiarowi doznanej krzywdy. W ocenie SN z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynikało, by sąd uwzględnił i rozważył wszystkie istotne czynniki, zarówno obiektywne, jak i subiektywne. Wiadomo natomiast, że jeden z elementów wziął pod uwagę błędnie oraz że jednego istotnego - czasu trwania pobawienia wolności - nie wziął pod uwagę.

W konsekwencji SN uwzględnił skargę kasacyjną w części dotyczącej zadośćuczynienia za przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez podstawy prawnej i przekazał sprawę sądowi okręgowemu do ponownego rozpoznania (wyrok SN z dnia 19 listopada 2015 r., sygn. akt IV CSK 792/14).

Krzysztof Kwiatkowski