30 grudnia ma odbyć się konferencja prasowa Pawła Wdówika, wiceministra rodziny i polityki społecznej, pełnomocnika rządu do spraw osób niepełnosprawnych o zmianach w programie „Za życiem”. Tego dnia rząd ma przyjąć nowelizację uchwały w sprawie programu "Za życiem". Dlatego resort nie chciał odpowiedzieć na pytania Prawo.pl o kwoty zarezerwowane na program w budżecie na 2022 rok. Te są zaś dramatycznie niskie, choć z opublikowanego właśnie projektu nowelizacji uchwały Rady Ministrów w sprawie programu wynika, że rząd chce w latach 2022-2026 kontynuować program i zwiększyć jego finansowanie. W latach 2017-2021 było to 3,1 mld złotych, a w kolejnych pięciu ma być 5,95 mld złotych. W przyszłym roku jednak wzrostu nie będzie. Do tego rząd nie zrealizował dotąd zapowiedzi złożonych po wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie aborcji, a w opublikowanym projekcie nie ma o nich ani słowa.
Ile w budżecie na program "Za życiem"
W uchwalonej już przez Sejm ustawie budżetowej - obecnie jest w Senacie - na program zaplanowano 394 milionów złotych. 276 740 tys. zł na świadczenia jednorazowe w wysokości 4 tys. zł oraz 117 289 tys. zł na jego realizację. Zdaniem dr hab. Katarzyny Roszewskiej z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, współtwórcą projektu Centrum badań nad Niepełnosprawnością , to oznacza, że tak naprawdę nie zaplanowano środków na program „Za życiem” na przyszły rok.
- Jest tylko kwota przewidziana na wypłatę świadczenia jednorazowego w wysokości 4 tys. zł w przypadku urodzenia dziecka z niepełnosprawnością zgodnie z ustawą o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”. W części „Rezerwy celowe” w części „Rozliczenia różne” przyszłorocznego budżetu jest ponadto kwota ponad 117 mln zł. W porównaniu z budżetem programu z poprzednich lat, jest ona bardzo niska, niewspółmierna do zadań wynikających z programu . Nie są to również środki przypisane do żadnych konkretnych zadań – zwraca uwagę. Zapytaliśmy więc Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej, dlaczego tak jest i na co mają być przeznaczone pieniądze, ale nie otrzymaliśmy odpowiedzi. Paweł Wdówik w październiku mówił jednak, że na tym etapie nie mamy pewności na co będą przeznaczone. - Może są przeznaczone dla samorządów jedynie na dokończenie pewnych zadań w ramach tego programu, bądź na realizację zadań związanych z zapewnieniem wsparcia w okresie okołoporodowym - zastanawia się Katarzyna Roszewska.
Czytaj w LEX: Jednorazowe świadczenie 4000 zł - proceduralne aspekty przyznawania >
Na co i jak są wydawane pieniądze z programu "Za życiem"
Obowiązujący od 1 stycznia 2017 roku program kompleksowego wsparcia dla rodzin „Za życiem” wprowadzony został na podstawie ustawy z 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”. Rada Ministrów w uchwale z 20 grudnia 2016 r. określiła dokładne działania, jakie mają zostać sfinalizowane i plan finansowy. Jego podstawowym celem jest wsparcie kobiet w ciąży powikłanej i rodziny z noworodkami, u których w okresie prenatalnym lub podczas porodu zdiagnozowano ciężkie i nieodwracalne upośledzenie albo nieuleczalną chorobę zagrażającą ich życiu - tak to ujmuje język przepisów. Składa się z 31 różnego rodzaju działań podzielonych na sześć priorytetów, choć najbardziej znany jest z jednorazowego świadczenie dla rodziców, którym urodziło się dziecko z niepełnosprawnością. W ramach programu zaś powinna być zapewniona opieka paliatywna, hospicyjna, a także wytchnieniowa, miały powstać mieszkania chronione i wspomagające, zwiększyć się miała rola asystenta rodziny jako koordynatora po systemie.
Na realizację programu w latach 2017-2021 zaplanowano blisko 3,1 miliarda złotych. Tyle, że jak informuje Najwyższa Izba Kontroli w raporcie z listopada br., do końca 2019 r. z kwoty przewidzianej w tym czasie na realizację zadań wydano 86 proc., ale za sprawą czterokrotnie wyższych niż przewidywano wydatków na zapewnienie skoordynowanej opieki kobietom w ciąży powikłanej. W sumie realizacja pięciu zadań kosztowała więcej, niż zakładał budżet, w przypadku 11 wydano mniej niż 50 proc. planowanej sumy, a w przypadku czterech zaledwie 10 proc. Zaś z przeznaczonych na dodatek 208 mln zł, w latach 2017–2020 wypłacono jedynie ok. 32 proc.
Z roku na rok zaś zmniejsza się kwota na realizację programu. W ustawie na 2021 r. wyniosła ona 1 575 289 zł. Środki na wypłatę jednorazowego odszkodowania w wysokości 4 tys. zł zaplanowane były na 500 mln zł. Koszty związane z koordynacją przez asystenta rodziny na 8 mln zł. W budżecie na 2022 r. ta kategoria wynosi 0, a pozostałe wydatki to raptem 317 milionów złotych.
NIK miażdżąco o realizacji „Za życiem”, pozytywów zbyt mało
NIK zresztą bardzo negatywnie oceniła wdrażanie programu w okresie 2017 rok - pierwsze półrocze 2020 roku. Przede wszystkim Izba zarzuca, że nie powstał portal i baza danych o formach wsparcia dla potencjalnych beneficjentów, przez co nie wiedzą oni na co mogą liczyć. Dostępna jest jedynie niewiele mówiąca strona ministerialna programu. Brak jest także informacji o głównych odbiorcach programu, gdyż nie istnieje baza rodzin, do których jest on kierowany. NIK negatywnie ocenił ministra rodziny za brak nadzoru nad programem oraz ministra zdrowia, który odpowiada za sześć obszarów programu. Przykładowo w ramach programu miało powstać 30 dziecięcych ośrodków koordynowania (DOK) wyspecjalizowanych w opiece neonatologiczno-pediatrycznej nad dziećmi z diagnozą najcięższych chorób w okresie prenatalnym lub w czasie porodu, a powstało ich tylko sześć. - Nie można zgodzić się ze stwierdzeniem NIK, że z uwagi na zbyt małą liczbę ośrodków DOK, rodzice mają trudności w objęciu ich dzieci opieką medyczną - stwierdził Maciej Miłkowski, wiceminister zdrowia, w odpowiedzi na wystąpienie NIK.
Sprawdź w LEX: Czy można przyznać świadczenie za życiem na podstawie zaświadczenia lekarza specjalizacji ortopedii i traumatologii narządu ruchu? >
Kluczową rolę w programie mieli pełnić asystenci rodziny, jednak z raportu NIK wynika, że w 8 proc. gmin nie zatrudniono ani jednego asystenta, w 66 proc. gmin – tylko jednego. Z jednej strony resort rodziny zmniejszył dofinansowanie na asystentów, z drugiej strony same rodziny nie były szczególnie zainteresowane takim wsparciem. Ośrodki, ze względu na przyjęte rozwiązania prawne, miały problem ze świadczeniem koordynowanej opieki nad kobietą w ciąży, ze szczególnym uwzględnieniem ciąży powikłanej. W 2020 r. nie realizowano takich świadczeń wcale w sześciu województwach, a w czterech nie można było skorzystać ze świadczeń opieki paliatywnej i hospicyjnej.
NIK wskazuje, że nie osiągnięto także założeń dotyczących wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Z kolei zamiast 18 domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, powstało ich 7. Na koniec 2020 r. w pięciu województwach (wielkopolskie, podlaskie, podkarpackie, małopolskie, opolskie) nie było żadnego takiego domu, a w trzech tylko jeden (łódzkie, świętokrzyskie, kujawsko-pomorskie). Z przeznaczonych na ten cel w programie środków (11,5 mln) wykorzystano niecałe 12 proc. NIK zarzucił też resortowi rodziny brak monitoringu przyczyny słabego zainteresowania mieszkaniami chronionymi. Powstało ich w kontrolowanym okresie 141. W całym kraju z 514 miejsc skorzystały zaledwie 53 osoby.
Nie wdrożono także zapisów programu o opiece wytchnieniowej. NIK pozytywnie ocenił jedynie wzrost liczby banków mleka - powstało ich 13 i środowiskowych domów samopomocy (ŚDS). Liczba osób oczekujących na umieszczenie w takich ośrodkach zmniejszyła się w badanym okresie o około 500 (do 1242 osób na koniec 2019 r.), a liczba powiatów, w których nie funkcjonował żaden ŚDS – o 16 (do 26). NIK wysoko ocenił też zatrudnianie osób z niepełnosprawnościami w spółdzielniach socjalnych.
Zobacz w LEX: Ustawa "Za życiem" - zadania OPS - szkolenie online >
Tymczasem jak zwracają uwagę autorzy raportu od 22 października 2020 r. program „Za życiem” ma do spełnienia jeszcze większą rolę. Trybunał Konstytucyjny orzekł wówczas, że aborcja z powodu ciężkiego uszkodzenia lub nieuleczalnej choroby płodu jest niezgodna z konstytucją, a według ministerstwa zdrowia to są właśnie najczęstsze przyczyny podjęcia decyzji o przerwaniu ciąży (95-98 proc. przypadków). I choć Marlena Maląg, minister rodziny, zapowiadała zmiany, to wciąż ich nie ma
Zapowiedzi rządu o zmianach w „Za życiem”
Rząd w 2020 r. po ogłoszeniu wyroku Trybunału w sprawie aborcji zapowiedział zmiany w programie „Za życiem”. Bardzo konkretne zapowiedzi minister rodziny padły jeszcze w marcu tego roku przy okazji obchodów Narodowego Dnia Życia. Wynikało z nich, że jeszcze w pierwszym półroczu 2021 r. program będzie poszerzony o nowe rozwiązania, a zmiany legislacyjne są już gotowe. Miały powstać Interdyscyplinarne Zespoły ds. Diagnostyki i Terapii Wad Dziecka w Okresie Perinatalnym, chciano też rozbudować sieć hospicjów perinatalnych. Nielimitowane miały być usługi hospicyjne i związane z opieką paliatywną. - Chcemy też stworzyć portal informacyjny z infolinią centralną, gdzie będzie możliwość kontaktu z asystentami rodziny, z osobami, które mogą wesprzeć i przeprowadzić daną osobę przez ten trudny czas – mówiła wtedy minister rodziny. - Zależy nam na czasie. Myślę, że to jest perspektywa pierwszego półrocza tego roku, że muszą być pokazane konkrety. I te konkrety, jak właśnie zespoły diagnostyczno-terapeutyczne, które będą otaczały wsparciem, hospicja perinatalne, to jest wyzwanie tego czasu. Jesteśmy już po wszystkich rozmowach, legislacja jest już przygotowana – mówiła minister.
Sprawdź w LEX: Komu przysługuje uprawnienie do korzystania poza kolejnością ze świadczeń opieki zdrowotnej na podstawie ustawy "Za życiem"? >
Zapowiedzi jednak nie zostały do dziś zrealizowane. - Niewiele zostało z zapowiedzi rządu po wyroku TK w sprawie aborcji. Ale pod koniec roku miała pojawić się nowelizacja ustawy „Za życiem” obejmująca m.in. podniesienie kwoty jednorazowego świadczenia i uruchomienie specjalnych centrów rodziny – komentuje dr hab. Katarzyna Roszewska. Ostatnio jednak pojawiły się założenia nowelizacji programu. Konkretów w nich ciągle brak. Aktualizacja ma dotyczyć celów programu, diagnozy, zasobów instytucjonalnych, poszczególnych działań , sposobu wykonywania zadań w ramach programu, harmonogramu działań.
W Programie proponuje się dodanie czterech nowych działań i uchylenie czterech działań i jednego poddziałania, które nie są realizowane lub ich realizacja nie nastąpiła zgodnie z pierwotnie założoną koncepcją. W opisie istoty rozwiązań przyjętych w projekcie czytamy, że zmiany polegają m.in. na opracowaniu nowego planu finansowego dla programu na lata 2022-2026. Rząd chce w latach 2022-2026 zwiększyć do 5,96 mld zł z 3,1 mld zł w latach 2017-2021. Jako planowany termin przyjęcia projektu przez Radę Ministrów podano IV kwartał 2021 r. Szczegóły Paweł Wdówik ma ogłosić na konferencji 30 grudnia.
Sprawdź w LEX: Czy matce przysługuje świadczenie za życiem na dziecko adoptowane? >