Jak podaje NIK w analizie z kontroli realizacji programu, tylko 1/3 zbadanych projektów ukierunkowanych było na pobudzenie czynnej aktywności seniorów i osiągnięcie trwałych efektów, wymagających stałych i regularnych działań (szeroko rozumiany wolontariat, czy budowanie integracji wewnątrz- i międzypokoleniowej). Krytycznie oceniono także nieprzeprowadzenie przez Ministra RPiPS rewizji Programu, co ograniczyło możliwość dostosowania go do strategicznych celów polityki senioralnej, a także skuteczne zarządzanie i konieczną, wraz z upływem lat, jego modyfikację.

Ponad 9 mln osób do aktywizacji

Jak przypomina NIK, w Polsce na koniec 2017 r. liczba ludności wynosiła 38,4 mln, w tym ponad 9 mln stanowiły osoby w wieku 60 lat i więcej. - Trwający proces starzenia się ludności Polski będący wynikiem korzystnego zjawiska, jakim jest wydłużanie się trwania życia, jest pogłębiany niskim poziomem dzietności. Pogarszająca się sytuacja demograficzna stawia przed Polską wyzwania związane z planowaniem i kształtowaniem polityki na rzecz aktywnego i zdrowego starzenia się - czytamy w raporcie.

 

Jego autorzy podkreślają, że Polska należy do ścisłej czołówki europejskich krajów, w których kryzys demograficzny występuje w największym stopniu. Według prognozy GUS, w perspektywie do 2050 r. liczba ludności Polski zmniejszy się o 4,5 mln, natomiast populacja osób w wieku 60 lat i więcej wzrośnie do 13,7 mln i będzie stanowiła ponad 40 proc. ogółu społeczeństwa.

Czytaj: Polityka senioralna samorządów nie nadąża za potrzebami>>
 

Nie zbadano właściwie potrzeb

Kontrolerzy NIK stwierdzili, że na etapie przygotowywania Programu Aktywności Społecznej Osób Starszych, Minister Pracy i Polityki Społecznej przeprowadził identyfikację problemów osób starszych (60+) pod kątem procesów społecznych i demograficznych. Nie uwzględnił natomiast diagnozy potrzeb osób starszych w zależności od ich sytuacji zdrowotnej, materialnej czy dostępu do organizacji niosących pomoc lub wsparcie. W konsekwencji taki kierunek działania jak promowanie wolontariatu kompetencji (czyli dzielenie się posiadaną wiedzą, doświadczeniem oraz umiejętnościami) nie był podejmowany w żadnej edycji Programu, a takie kierunki jak kształcenie opiekunów czy wspieranie rodzin w opiece nad osobą starszą poprzez rozwój usług opartych na wolontariacie podejmowane były w znikomym stopniu.

Priorytety bez priorytetów

Z raportu NIK wynika, że przyjęty przez Ministra podział na Priorytety nie był ukierunkowany na rozwiązanie konkretnego problemu społecznego przypisanego do danego Priorytetu. Ponadto w  różnych Priorytetach realizowane były podobne kierunki działań.
Najczęściej seniorzy uczestniczyli w projektach związanych z  profilaktyką zdrowotną  (porady zdrowotne, dietetyka, medycyna naturalna), zajęciami sportowymi i turystyką (zajęcia na basenie, nordic walking, wycieczki) oraz zajęciami w obszarze kultury i sztuki (rękodzieło, malarstwo, występy artystyczne, wyjścia do kina, teatru).

Niska skuteczność działań

Kontrolerzy NIK stwierdzili, że skuteczność Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych, rozumiana, jako osiągnięcie trwałych efektów w odniesieniu do założonego celu głównego - „poprawy jakości i poziomu życia osób starszych dla godnego starzenia się poprzez aktywność społeczną” - była niska. Tylko ok. 27 proc. zbadanych projektów ukierunkowanych było na pobudzenie czynnej aktywności seniorów i osiągnięcie trwałych efektów, wymagających stałych i regularnych działań. Chodzi przede wszystkim o szeroko rozumiany wolontariat, uczestnictwo w radach seniorów, czy budowanie integracji wewnątrz- i międzypokoleniowej. W ramach Programu ASOS najczęściej (ponad 60 proc. zbadanych projektów) dofinansowywano projekty obejmujące tzw. aktywność bierną, oznaczającą krótkotrwałe, jednorazowe działania polegające głównie na konsumpcji różnorodnych usług - np. wyjścia do kina, teatru, na wystawy, wycieczki, zajęcia sportowe, czy szkolenia z nowych technologii.
W ocenie NIK, działania takie są potrzebne w ramach realizacji polityk lokalnych, nie powinny jednak być dominujące.

Zdaniem NIK niska skuteczność Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych wynikała z następujących przyczyn:

  • założenia Programu opracowano na podstawie częściowo nieaktualnych danych i nie poprzedzono ich bezpośrednimi badaniami potrzeb osób starszych, co utrudniło właściwe zaprojektowanie kierunków działań w Priorytetach. Diagnozy organizacji pozarządowych nie zawierały rzetelnego rozpoznania zarówno liczby jak i sytuacji osób starszych, do których miały być kierowane działania Programu ASOS.
  • Program ASOS nie był wystarczająco spójny ze strategiami rozwojowymi kraju. W najmniejszym stopniu program ten był spójny ze Strategią Rozwoju Kraju, ze względu na to, że w dokumencie tym nie wskazano sposobów, jakimi cele powinny zostać osiągnięte. W największym stopniu był powiązany z Założeniami Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020.
  • realizowano podobne kierunki działań w różnych Priorytetach, np.  kierunki działań związanych z wolontariatem realizowane były we wszystkich Priorytetach. Powodowało to, że oferenci mieli problemy ze złożeniem wniosku do właściwego Priorytetu, a eksperci z dokonaniem oceny oferty.
  • popełniono błędy w zarządzaniu. Polegały one m.in. na nieprzestrzeganiu procentowego podziału środków finansowych w poszczególnych Priorytetach, nieterminowym zawieraniu i rozliczaniu umów, braku możliwości porównania nakładów i efektów między poszczególnymi ofertami, a tym samym wyboru w konkursach najbardziej efektywnych projektów (o czym poniżej).


Program kontynuować, ale inaczej

W ocenie kontrolerów NIK Program na rzecz Aktywizacji Społecznej Osób Starszych może stanowić ważne uzupełnienie polityki senioralnej państwa oraz polityk lokalnych wobec osób starszych.
Najwyższa Izba Kontroli uważa, że ten program powinien być kontynuowany, skierowała następujące wnioski do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej o:

  •     Przeprowadzenie rewizji Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych, w wyniku której Minister powinien:
  1.         określić kierunki działań realizowanych w ramach poszczególnych Priorytetów, bez ich powielania się;
  2.         doprecyzować lub zmienić wskaźniki realizacji celu głównego i celów szczegółowych, tak aby skutecznie monitorować efekty realizacji Programu ASOS;
  3.         jednoznacznie ustalić wskaźniki realizacji projektów, którymi powinni posługiwać się oferenci.
  •     Diagnozowanie potrzeb osób starszych, w sposób umożliwiający prawidłowe planowanie działań w ramach Programu.
  •     Przestrzeganie ustalonego podziału limitu środków na poszczególne Priorytety.
  •     Terminowe zatwierdzanie rozliczenia dotacji przedstawianych przez beneficjentów.
  •     Wdrożenie współpracy z Radą ds. Polityki Senioralnej w zakresie monitorowania przez nią realizacji Programu ASOS.