Działania kontrolne rady polegają na badaniu prawidłowości działania jednostki tj. weryfikacji stanu rzeczywistego z postulowanym i ustalenie, czy przewidziany stan został urzeczywistniony. Wyniki kontroli stanowią informację dla organów nadzoru (tj. wojewody, regionalnej izby obrachunkowej) o przestrzeganiu prawa przez radę gminy, a dla mieszkańców potwierdzenie (albo zaprzeczenie) prawidłowości jej funkcjonowania.
Kontrola rady gminy w zależności od potrzeb może przybrać formę:
- kontroli o charakterze opiniodawczo-wnioskowym np. odnośnie wykonania budżetu gminy;
- kontroli o charakterze prewencyjnym np. już na etapie przygotowania projektu uchwały w sprawie stanowiącej kompetencje organu wykonawczego gminy;
- kontroli bezpośredniej tj. kontroli realizacji zadań przez podmiot kontrolowany.
Przeczytaj także: Radny nie dorobi w urzędzie, ale w jednostce gminnej już tak
Kogo kontroluje rada gminy
Rada gminy kontroluje wykonywanie zadań własnych i zleconych przez:
- wójta (burmistrza, prezydenta miasta) - przedmiot kontroli wynika bezpośrednio z zakresu zadań przekazanych wójtowi do wykonywania na podstawie art. 30 ust. 1-2 u.s.g. (np. gospodarowania mieniem komunalnym, wykonywania budżetu, zatrudniania i zwalniania kierowników gminnych jednostek organizacyjnych) oraz innych ustaw;
- gminne jednostki organizacyjne (za pomocą których gmina również wykonuje zadania), głównym przedmiotem kontroli w zakresie działalności takiej jednostki będzie wykonanie przez nią budżetu;
- jednostki pomocnicze gminy (w razie ich utworzenia). Należy podkreślić, że kontrola jednostek pomocniczych powinna być sprawowana zarówno przez radę gminy (przez komisję rewizyjną) i przez wójta. Rada gminy powinna ustalić kompetencje obu tych organów, z uwzględnieniem unormowań ustawowych (art. 35 ust. 3 pkt 5 u.s.g.).
Rada gminy nie kontroluje decyzji administracyjnych
Przedmiotem kontroli rady nie mogą być sprawy indywidualne rozstrzygane przez kontrolowane podmioty w drodze decyzji administracyjnych. W takim przypadku kontrola rozstrzygnięć sprawowana jest bowiem w trybie kodeksu postępowania administracyjnego przez właściwe organy wyższego stopnia (tj. samorządowe kolegia odwoławcze - art. 17 k.p.a.). Nie mogą być zatem przedmiotem kontroli np. decyzje administracyjne wydawane przez wójta, jak również kierowników jednostek organizacyjnych, np. dyrektorów ośrodków pomocy społecznej w sprawach świadczeń pomocy społecznej. Komisja ma jednak prawo żądać zbiorczych informacji, np. ile pieniędzy wydano na realizację określonych zadań publicznych wykonywanych w drodze decyzji administracyjnych.
Kontrolę sprawuje komisja rewizyjna, ale nie tylko
Dla sprawnego realizowania funkcji kontrolnej rada powołuje komisję rewizyjną. Komisja, dokonując czynności kontrolnych, nie działa samodzielnie, może bowiem wykonywać czynności w zakresie i trybie ustalonych przez radę, a następnie przedstawić radzie wyniki kontroli wraz ze stosownymi wnioskami. Rozstrzygnięcie w sprawie objętej kontrolą należy wyłącznie do rady gminy. Utworzenie komisji rewizyjnej jest obowiązkowe - radzie gminy nie został tutaj pozostawiony wybór.
Zarówno zakres kontroli, jak i zasady oraz tryb działania komisji rewizyjnej rada gminy reguluje w statucie gminy. Ustawodawca określił jednak skład komisji, stanowiąc, iż wchodzić do niej mogą wyłącznie radni, którzy nie pełnią funkcji przewodniczącego lub wiceprzewodniczącego rady. Uznaniu rady pozostawił jednak liczbę członków komisji. Do podstawowych zadań komisji należy kontrola wykonania budżetu gminy i występowanie z wnioskiem do rady gminy w sprawie udzielenia lub nieudzielenia wójtowi absolutorium z tego tytułu. Wniosek komisji rewizyjnej w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium wójtowi (burmistrzowi) ma jednak walor wyłącznie niewiążącej radę gminy propozycji uchwały w tej sprawie.
Przeczytaj także: Trzeba wybrać: albo mandat radnego albo praca na rzecz gminy
Zadania kontrolne wykonywać mogą także inne (specjalistyczne), stałe lub doraźne komisje powołane przez radę gminy. Wyłącznie od uznania rady gminy zależy zatem, które zadania kontrolne powierzone zostaną komisji rewizyjnej, a które innym komisjom. Ważne jest by poszczególne komisje współpracowały ze sobą, w szczególności by powierzone im zadania kontrolne nie dublowały się. Sprzeczne z prawem byłoby także powołanie komisji, której zakres przedmiotowy byłby tożsamy z kompetencjami kontrolnymi komisji rewizyjnej. Niedopuszczalne byłoby również wyposażenie komisji stałej lub doraźnej w kompetencje ustawowe przydane innemu organowi gminy na zasadzie wyłączności. W praktyce działania komisji stałych lub doraźnych koncentrują się na występowaniu do komisji rewizyjnej celem szerszego zbadania problemu, występowaniu z wnioskami bezpośrednio do wójta oraz przedstawianiu stanowiska komisji w kontrolowanej sprawy na sesji rady gminy.
Trzeba jednocześnie zauważyć, że rada gminy uchwalając zasady i tryb działania komisji rewizyjnej (i innych komisji), w tym również zasady i tryb składania interpelacji i wniosków radnych na sesji lub w okresie międzysesyjnym, rozpatrując sprawozdania z wykonania budżetu oraz udzielając lub nie absolutorium wójtowi również bezpośrednio bierze udział w kontroli organu wykonawczego gminy. Rada może także dokonywać kontroli poprzez składanie wniosków (na podstawie art. 241 k.p.a.), interpelacji, zapytań w sprawie działalności gminy.
