Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. Niewątpliwie wspólnotą, z etymologicznego punktu widzenia, jest społeczność zamieszkała na danym terenie, która nie jest gminą, a wykazuje zarazem cechy socjologiczne charakterystyczne dla gminy. Więzi kulturowe i gospodarcze, tradycja, wspólne korzenie pochodzenia, więzi rodzinne i pokrewieństwa, wspólne zainteresowania czy kultywowanie wiary przodków to tylko niektóre z przesłanek pozwalających na identyfikację członka wspólnoty sołeckiej z miejscem zamieszkania. Nawet wspólna niedola czy dramatyczne przeżycia spowodowane miejscową tragedią (pożar, powódź, wichura) stają się elementem zespalającym ludzi – członków wspólnoty sołeckiej – ze swoim miejscem zamieszkania. Wspólne sukcesy i radość z tworzenia dobra niewątpliwie wzmagają wśród mieszkańców poczucie własnej wartości, skupiając ich wokół rozwiązywania miejscowych problemów i zaspokajania swoich potrzeb. Gmina i sołectwo to wspólnoty mieszkańców, ale o jakże różnym charakterze. Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego (por. art. 164 ust. 1 Konstytucji ), której celem jest zaspokajanie potrzeb wszystkich mieszkańców, zarówno tych mieszkających w mieście, jak i tych mieszkających we wsiach, osadach czy przysiółkach (sołectwach). Z kolei sołectwo jest jednostką pomocniczą gminy, utworzoną z woli jego mieszkańców, powołaną do życia w drodze uchwały organu stanowiącego (rady gminy). Jednostka pomocnicza to zwykle niewielka część terytorium gminy i zamieszkałych tam mieszkańców. Z racji, że sołectwo obszarowo obejmuje jedną lub kilka wsi, to poczucie więzi między mieszkańcami jest tak silne, że sprzyja podejmowaniu wielu cennych inicjatyw na rzecz wspólnoty. Trudno byłoby oczekiwać takich przedsięwzięć ze strony mieszkańców jednostek pomocniczych w miastach. Relacje między gminą a sołectwami kształtują się podobnie jak stosunek państwa do innych jednostek samorządu terytorialnego. Gmina jest pierwotną jednostką samorządu terytorialnego, istniejącą z woli państwa, powoływaną w celu wykonywania administracji publicznej (wykonywanie zadań publicznych). Możliwość powoływania jednostek pomocniczych określa obowiązujący pozytywny stan prawny, a przede wszystkim ustawa o samorządzie gminnym . Celem powoływania jednostek pomocniczych jest umacnianie uprawnień obywateli do wykonywania zadań publicznych ciążących na gminach. Realizowanie zasady pomocniczości w praktyce polega na tym, aby odpowiedzialność za sprawy publiczne ponosiły przede wszystkim te organy władzy, które znajdują się najbliżej obywateli (por. art. 4 ust. 3 Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego z 1985 r.). Sołectwa absolutnie nie są jednostkami samodzielnymi ani tym bardziej autonomicznymi wobec gminy. Wszak to rada gminy tworzy sołectwa i w statucie określa zasady ich tworzenia, łączenia, podziału oraz znoszenia (por. art. 5 ust. 3 ustawy o samorządzie gminnym ). Przy tym także istotnym jest to, że środki funduszu sołeckiego stanowią część budżetu gminy i w związku z tym podlegają kontroli rady gminy. Fundusz nie jest funduszem celowym w rozumieniu ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 249, poz. 2104 ze zm.).

Z dniem 1 kwietnia 2009 r. weszła w życie ustawa o funduszu sołeckim , która reguluje tematykę dysponowania środkami finansowymi pozostawionymi do wyłącznej dyspozycji sołectw. Ze względu na specyfikę ustawa dotyczy jedynie sołectw, nie obejmując swoim zakresem pozostałych jednostek pomocniczych, o których mowa w art. 5 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym , tj. dzielnic, osiedli i innych.

Aby środki funduszu mogły być wykorzystane na przedsięwzięcia określone w ustawie, należy spełnić łącznie trzy przesłanki, przesądzające o ich otrzymaniu z budżetu gminy (por. art. 1 ust. 3 ustawy o funduszu sołeckim ). Po pierwsze, mogą być one wykorzystane tylko na zadania własne gminy. Katalog zadań gminy określa art. 7 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym , w którym powinny mieścić się wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym. W szczególności zadania własne obejmują sprawy infrastruktury technicznej i społecznej, bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz ładu przestrzennego i ekologicznego. Zatem z funduszu sołeckiego będzie można realizować np. budowę i modernizację dróg gminnych, chodników, zakupy sprzętu sportowego, komputerowego, audio-video, urządzać boiska czy kąpieliska, wspierać Ochotnicze Straże Pożarne, budować punkty oświetleniowe, organizować imprezy o charakterze sportowym, kulturalnym, prowadzić renowację obiektów o charakterze zabytkowym czy promować gminę. Kryterium zadań własnych gminy nie spełnia organizowanie potańcówek, wiejskich zabaw czy choinek dla dzieci. Środki funduszu nie mogą być przeznaczone na realizację zadań zleconych, w związku z czym sołectwa nie będą miały możliwości finansowania np. funkcjonowania Urzędu Stanu Cywilnego ( ustawa Prawo o aktach stanu cywilnego ), spraw obronnych (ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 ze zm.), kwestii wynikających z ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych czy zadań zleconych wynikających z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o opiece społecznej (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).

Skutkiem zaplanowania przez sołectwo zadań publicznych niespełniających kryterium spraw własnych gminy będzie odrzucenie (por. art. 4 ust. 5 ustawy o funduszu sołeckim ) wniosku przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta). To uprawnienie wójta wynika z art. 60 ust. 1 i ust. 2 pkt 3 ustawy o samorządzie gminnym , który ustanawia, że za prawidłową gospodarkę finansową odpowiada wójt i w tym zakresie dokonuje on wydatków budżetowych. Sołtys może wówczas, w terminie 7 dni od otrzymania tej informacji, podtrzymać wniosek, kierując go do rady gminy za pośrednictwem wójta. Rada gminy rozpatruje ten wniosek w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku. Wójt związany jest rozstrzygnięciem rady gminy w tym zakresie (art. 4 ust. 6 ustawy o funduszu sołeckim ). Jeśli zamierzone zadania nie będą zadaniami własnymi, to rada gminy nie będzie miała innego wyjścia, jak tylko tak złożony wniosek odrzucić (por. art. 4 ust. 7 ustawy o funduszu sołeckim ).

Kolejne kryterium odwołuje się do ,,poprawy warunków życia mieszkańców” (por. art. 1 ust. 3 ustawy o funduszu sołeckim ). To zbyt ogólne i pojemne sformułowanie, aby na jego podstawie odrzucić jakikolwiek wniosek mieszkańców sołectwa. Każde zadanie publiczne o znaczeniu sołeckim będzie służyło poprawie życia mieszkańców, chyba że będzie to zadanie niemieszczące się w katalogu zadań własnych gminy, np. zadanie należące do zakresu działania powiatu, samorządu województwa bądź administracji rządowej. Z funduszu sołeckiego absolutnie nie będą mogły być realizowane zadania prywatne, pomimo że nieraz pozostają one w związku z zadaniami publicznymi, np. podłączenie wodociągowo-kanalizacyjne od studzienki do budynku mieszkalnego czy sfinansowanie zabezpieczenia w zakresie porządku i bezpieczeństwa imprezy o charakterze sportowym zorganizowanej przez stadninę koni w miejscowości X. Spełni natomiast to kryterium np. regulacja strumienia czy potoku płynącego przez wieś, wybudowanie chodnika przy drodze gminnej, zakup sprzętu pożarniczego do miejscowej remizy OSP czy renowacja zabytkowych organów w miejscowym kościele i wiele innych, pod warunkiem że są to zamierzenia należące do katalogu zadań własnych gminy. W przypadku zadań publicznych mieszczących się w zakresie działania innych samorządów terytorialnych (powiat i województwo) mogą być one przedmiotem wniosku sołectwa, jednakże sama realizacja będzie przebiegała w relacji gmina – inna jednostka samorządu terytorialnego. Zwraca na to uwagę art. 8 ust. 2a ustawy o samorządzie gminnym , zgodnie z którym gmina może wykonywać zadania z zakresu właściwości powiatu oraz zadania z zakresu właściwości województwa na podstawie porozumień z tymi jednostkami samorządu terytorialnego.

Trzecią przesłanką przesądzającą o tym, że środki funduszu sołeckiego mogą być przeznaczone na zrealizowanie określonego przedsięwzięcia, jest jego zgodność ze strategią rozwoju gminy. Strategia rozwoju gminy jest dokumentem planistycznym określającym podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju gminy w wymiarze społecznym, gospodarczym i terytorialnym. Samorząd gminny w myśl ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. Nr 227, poz. 1658 ze zm.) prowadzi politykę rozwoju, przez którą rozumie się zespół wzajemnie powiązanych działań podejmowanych i realizowanych w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju gminy oraz spójności społeczno-gospodarczej i terytorialnej w skali lokalnej, w różnych zakresach. Zatem strategia rozwoju gminy nie jest dokumentem zawierającym normy prawne, a wysoka ogólność jej sformułowania spowoduje, że prawie wszystkie zadania gminy będą zgodne z jej treścią. Nie ma zatem powodu, aby odrzucenie wniosku przez wójta uzasadniać brakiem przedsięwzięcia w strategii rozwoju gminy. Najważniejsze, aby przedsięwzięcie należało do zadań własnych gminy i mieściło się w przykładowym katalogu, o którym mówi art. 7 ust. 1 i ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym . Zadania publiczne tam ujęte, co do zasady, służą poprawie warunków życia mieszkańców sołectwa i nawet jeżeli którekolwiek z nich nie będzie zgodne ze strategią rozwoju gminy, to nie będzie to wystarczającym powodem do odrzucenia takiego wniosku.

Czy mieszkańcy sołectwa będą mogli skutecznie bronić swojego uprawnienia do korzystania z funduszu sołeckiego w sytuacji, kiedy rada gminy odrzuci ich wniosek, w przypadku gdy zamierzone zadanie nie spełni wymogów określonych w art. 1 ust. 3 ustawy o funduszu sołeckim ? Wójt ma obowiązek przedłożenia organom nadzoru uchwał rady gminy w ciągu 7 dni od dnia ich podjęcia. Jeśli rada gminy naruszy prawo, to regionalna izba obrachunkowa (art. 90 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym ) w ramach postępowania nadzorczego orzeknie o nieważności uchwały z prawem (art. 91 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym ). Regionalna izba obrachunkowa, wszczynając postępowanie w sprawie stwierdzenia nieważności uchwały lub zarządzenia albo w toku tego postępowania, może wstrzymać ich wykonanie (art. 91 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym ).


Przydatne materiały:

Ustawa z dnia 20 lutego 2009 r. o funduszu sołeckim (Dz. U. Nr 52, poz. 420)
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.(Dz. U. z. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.)
Ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.)
Ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (Dz. U. 2006 r. Nr 139, poz. 993 ze zm.)