Marek M. we wrześniu 2009 r. złożył w sądzie rejonowym pismo, w którym oświadczył, że odrzuca spadek po ojcu Janie M. zmarłym w 2009 r.
Marek M. został wezwany przez sąd do uiszczenia opłaty w wysokości 50 zł oraz złożenia aktu urodzenia. Następnie po zapłaceniu tej kwoty sąd rejonowy oddalił wniosek Marka M. o odrzucenie spadku.
Zobacz procedurę w LEX: Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku >
Brak właściwej formy
W uzasadnieniu sąd wskazał, że jeśliby uznać pismo za złożone w formie pisemnej oświadczenie, to jako złożone w formie zwykłej nie wywołuje ono żadnych skutków prawnych (art. 1018 § 3 k.c.). Wniosek taki podlega oddaleniu z uwagi na upływ terminu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (art. 1015 § 1 k.c.). Wniosek bowiem był dotknięty brakami.
Czytaj też: I do notariusza, i do sądu – niepotrzebne komplikacje w postępowaniu spadkowym>>
Sąd okręgowy uchylił zaskarżone postanowienie, gdyż sąd nie wydaje żadnego postanowienia co do istoty sprawy ani innego orzeczenia kończącego postępowanie, sprawa jest zakończona z chwilą dokonania czynności. Sąd nie ma kompetencji do badania zachowania terminu do złożenia oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Tym bardziej więc nie ma żadnych podstaw ku temu, by w następstwie takiej nieuprawnionej oceny i stwierdzenia, że termin z art. 1015 § 1 k.c. został przekroczony, odmawiać przyjęcia oświadczenia od spadkobiercy, czy wniosek w tym przedmiocie oddalać. Wobec tego oddalenie wniosku z 30 września 2009 r. było nieuprawnione.
Zobacz procedurę w LEX: Odpowiedzialność podatkowa spadkobierców >
Sąd rejonowy jednak słusznie potraktował wniosek nie jako oświadczenie o odrzuceniu spadku, lecz jako wniosek o przyjęcie takiego oświadczenia w formie ustnej do protokołu. Wobec tego sąd rejonowy powinien wyznaczyć posiedzenie, na którym zostałoby odebrane ustne oświadczenie spadkobiercy ujęte w sporządzonym protokole. Po odebraniu oświadczenia sąd obowiązany był dokonać zawiadomień.
Zobacz procedurę w LEX: Złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed sądem >
Nabycie spadku mimo odrzucenia
Po czym sąd rejonowy na wniosek wierzyciela spadkodawcy stwierdził, że spadek po Janie M., na podstawie ustawy nabyli: syn Bogdan M. oraz syn Marek M. – obaj po 1/2 części.
Apelacja wniesiona od tego postanowienia przez uczestnika Marka M. została oddalona. Zaskarżonemu postanowieniu sądu okręgowego Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił:
- naruszenie konstytucyjnej zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP z uwagi na pozbawienie uczestnika Marka M. prawa do odrzucenia spadku po zmarłym ojcu w sytuacji, gdy nie można zarzucić mu braku dbałości o swoje interesy majątkowe.
- tworzenie uprawnień pozornych, ponieważ pominięcie przez sąd spadku okoliczności związanych z postępowaniem przed sądem, którego przeprowadzenie było konieczne w celu odebrania przez sąd jego oświadczenia o odrzuceniu spadku, doprowadziło do swoistej pułapki, pozbawiając spadkobiercę procedury gwarantującej urzeczywistnienie jego prawa do odrzucenia spadku
Zasadna skarga RPO
Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych stwierdziła, że skarga Rzecznika okazała się zasadna. A przede wszystkim nastąpiło naruszenie art. 64 Konstytucji RP. Art. 64 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. Zgodnie z ust. 2 tego przepisu własność, inne prawa majątkowe, prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej.
Z akt sprawy wynika, że przeciwko Markowi M. toczy się postępowanie egzekucyjne za długi odziedziczone po ojcu, a on sam wystąpił z pozwem przeciwko wierzycielowi o pozbawienie wykonalności tytułów wykonawczych.
Z powyższego wynika naruszenie zasad sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP) oraz prawa M. M. do własności i do „ochrony przed spadkiem” (art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP), którego przyjąć nie chciał, a czemu dał wyraz składając w 2009 r. pismo, w którym oświadczył, że odrzuca spadek po zmarłym ojcu.
Czytaj w LEX: Wykonywanie praw i obowiązków spadkobiercy przez gminy >
Trzeba znieść dualizm
Rażące naruszenie prawa materialnego wyraża się w orzeczeniu, że spadek nabyła osoba, która wskutek jego prawidłowego odrzucenia powinna być traktowana, jakby nie dożyła otwarcia spadku (art. 1020 k.c.). W konsekwencji niewłaściwe został też zastosowany art. 926 § 1 k.c. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd jest związany wnioskiem tylko co do osoby spadkodawcy. W rozpatrywanej sprawie spadkobierca Marek M. wyraził wobec sądu wolę odrzucenia spadku zachowując 6 miesięczny termin, o którym mowa powyżej – nie wpływa tym samym na skuteczność złożonych oświadczeń fakt, iż sąd przyjął je formalnie po upływie tego terminu.
Na kanwie tej sprawy powstaje pytanie czy potrzebny jest w prawie polskim dualizm, jeżeli chodzi o mechanizm odrzucenia spadku - alternatywnie: sąd lub notariusz.
Czytaj w LEX: Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w praktyce notarialnej >
Zdecydowanie bardziej praktyczne byłoby zdjęcie tych czynności z kręgu czynności sądowych. Odrzucenie spadku u notariusza jest czynnością bardzo tanią, a maksymalna taksa notarialna z tego tytułu wynosi 50 zł i to w przypadku dokonywania tej czynności w formie aktu notarialnego. Gdy zaś czynność dokonywana jest w formie poświadczenia podpisu jest to koszt 20 zł.
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Nieświadomość spadkobiercy odnośnie składu spadku jako podstawa uchylenia się od skutków prawnych złożenia lub niezłożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku >
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy, sąd przeprowadzi postępowanie zgodnie z regułami wynikającymi z przepisów o postępowaniu apelacyjnym w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku, badając także z urzędu kto jest spadkobiercą, uwzględniając oświadczenie Marka M. o odrzuceniu spadku po zmarłym ojcu.
Sygnatura akt I NSNc 76/21, wyrok z 26 maja 2021 r.
