Sąd Najwyższy wypowiedział się na temat praktycznych aspektów stosowania Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze z 1980 r., w tym możliwości odmowy nakazania powrotu dziecka do kraju zwykłego pobytu.
Sprawa dzieci z Wielkiej Brytanii
Dwoje dzieci - dziewczynka i chłopiec w wielu przedszkolnym pochodzą ze związku małżeńskiego obywatela Ghany i obywatelki polskiej. Małoletni mają obywatelstwa brytyjskie i polskie. Kobieta i matka dzieci wyjechała do Wielkiej Brytanii w 2000 r. Zamieszkała z wnioskodawcą w 2008 r., a 4 marca 2010 r. zawarli małżeństwo. Małoletni uczęszczali do przedszkola i szkoły w Wielkiej Brytanii. Nigdy wcześniej nie byli w Polsce, jednak dobrze mówią po polsku.
Czytaj: Konwencja Haska – przydatna w przypadku uprowadzenia dziecka>>
Czytaj w LEX: Skarga kasacyjna w sprawach o nakazanie powrotu dziecka na podstawie konwencji haskiej z 1980 r. >>>
Stosownie do ustaleń Sądu Okręgowego, po narodzinach syna wnioskodawca zaczął stosować przemoc względem uczestniczki, także w obecności dzieci. W 2016 r. matka zgłosiła przemoc domową brytyjskiej policji, jednak później wycofała skargę.
W 2019 r. wnioskodawca w obecności dzieci zepchnął uczestniczkę ze schodów. Wszczęto postępowania karne, w ramach którego orzeczono wobec wnioskodawcy zakaz powrotu do domu oraz zbliżania się do żony i dzieci. Zakaz ten obowiązywał do 31 października 2019 r. Ojciec stosował również przemoc wobec dzieci - ciągnął córkę za ręce i stawiał ją do kąta, a w 2017 r. przyduszał syna.
Czytaj w LEX: Stosowanie przez sądy rodzinne konwencji haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę >>>
Wyjazd z dziećmi do Polski
W sprawie zainicjowanej przez ojca, Sąd Rodzinny w B. postanowił, iż uczestniczce postępowania nie wolno wywozić dzieci z jurysdykcji Anglii i Walii bez wcześniejszego porozumienia z ojcem małoletnich. Dzień wcześniej uczestniczka postępowania wyjechała z dziećmi do Polski.
Orzeczeniem Wydziału Rodzinnego Sądu Wyższej Instancji z 8 listopada 2019 r. wnioskodawca zobowiązał się nie zabierać dzieci spod opieki ich matki do czasu wydania kolejnego postanowienia sądu, zapłacić zaległości czynszowe za mieszkanie, a następnie nie próbować doń wracać.
Sąd uwzględnia wniosek o wydanie w II instancji
Ojciec wniósł o wydanie dzieci. Sąd Okręgowy ocenił, że Konwencja ma w sprawie zastosowanie oraz że doszło do bezprawnego uprowadzenia dzieci w rozumieniu art. 3 Konwencji. W toku wysłuchania małoletni wyrazili stanowczy, świadomy i umotywowany sprzeciw co do powrotu do Wielkiej Brytanii, gdyż obawiają się wnioskodawcy.
Istnieje przy tym poważne ryzyko, że powrót naraziłby dzieci na szkodę psychiczną. W związku z powyższym Sąd uznał, że choć w sprawie występują przesłanki pozytywne uwzględnienia wniosku, to jego uwzględnienie okazało się niemożliwe wobec realizacji dwóch spośród przesłanek negatywnych unormowanych w art. 13 Konwencji. Na skutek apelacji wnioskodawcy Sąd Apelacyjny 22 października 2020 r., zmienił zaskarżone postanowienie Sądu pierwszej instancji i uwzględnił wniosek.
Postanowieniem z 22 października 2021 r., Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną Prokuratora Generalnego i uchylił postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie, zmieniające postanowienie Sądu pierwszej instancji i uwzględniające wniosek konwencyjny.
W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przesłanka negatywna zarządzenia powrotu dziecka, unormowana w art. 13 ust. 1 lit. b Konwencji, nie ogranicza się do sytuacji, w których dziecku grozi przemoc ze strony osoby, która złożyła wniosek o zarządzenie powrotu dziecka. Celem przywołanego przepisu jest dobro dziecka. A sytuacje, które mogą stwarzać poważne zagrożenie wyrządzenia dziecku szkody fizycznej lub psychicznej albo postawienia go w sytuacji nie do zniesienia, jest szersze i nie ogranicza się do przemocy skierowanej bezpośrednio względem małoletniego.
Wpływ manipulacji
Jednocześnie Sąd Najwyższy wskazał, że w razie sprzeciwiania się przez dziecko powrotowi do kraju zwykłego pobytu, stosownie do art. 13 ust. 2 Konwencji przesłanką odmowy nakazania powrotu dziecka jest posiadanie przez to dziecko zdolności do wyrażenia opinii, której uwzględnienie - ze względu na wiek i stopień dojrzałości małoletniego - jest właściwe, a nie niepozostawanie przez dziecko pod wpływem manipulacji.
SN stwierdził, że nie jest wykluczone pozostawanie przez dziecko pod wpływem manipulacji mimo jednoczesnego charakteryzowania się przez nie stosownym stopniem dojrzałości. W takiej sytuacji sąd powinien, w miarę możliwości, dążyć do ustalenia rzeczywistej, niezmąconej wpływem innych osób woli małoletniego. Nie można wprawdzie wykluczyć, że okaże się to niemożliwe, jednak wówczas należałoby ewentualnie rozważyć, czy w istocie stopień dojrzałości dziecka pozwala mu na podjęcie decyzji relewantnej w świetle art. 13 ust. 2 Konwencji.
Sprawa wydania dziecka do Francji
Sąd Okręgowy w Krakowie oddalił wniosek o o nakazanie powrotu dziecka do Francji do ojca. Sąd ten ocenił, że doszło do bezprawnego uprowadzenia małoletniej córki przez jej matkę jednak wniosek nie podlegał uwzględnieniu z uwagi na podstawy do zastosowania art. 13 ust. 1 lit. b Konwencji.
Istnieje bowiem poważne ryzyko, że powrót dziecka do Francji naraziłby je na szkodę psychiczną oraz postawiłby je w sytuacji nie do zniesienia, gdyż, zgodnie z orzeczeniem francuskiego Sądu, po powrocie małoletnia trafiłaby do pieczy zastępczej, a zatem zostałaby oddzielona od matki, z którą jest wyjątkowo silnie (symbiotycznie) związana. Na skutek apelacji wnioskodawczyni oraz ojca . Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił postanowienie Sądu pierwszej instancji i nakazał matce powrót dziecka do Francji.
Obowiązek nakazania powrotu
8 września 2022 r. Sąd Najwyższy oddalił skargi kasacyjne Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Dziecka wniesione od postanowienia Sądu Apelacyjnego uwzględniającego wniosek konwencyjny.
W uzasadnieniu orzeczenia stwierdzono, że wystąpienie przesłanek unormowanych w art. 13 Konwencji nie nakłada na sąd obowiązku oddalenia wniosku o nakazanie powrotu dziecka, lecz jedynie zdejmuje z Państwa – Strony Konwencji obowiązek nakazania takiego powrotu. Zastosowanie wyjątków unormowanych w art. 13 i 20 Konwencji uzależnione jest natomiast od wyników dalszego badania okoliczności indywidualnego przypadku, w tym rozważenia informacji dotyczących sytuacji społecznej dziecka.
Sąd wyjaśnił również, że faktyczne niewykonywanie przez wnioskodawcę prawa do opieki nad małoletnim w momencie uprowadzenia dziecka nie może stanowić przesłanki odmowy nakazania powrotu małoletniego, jeśli stan ten spowodowany został działaniami osoby, która dopuściła się uprowadzenia. Artykuł 13 ust. 1 lit. a Konwencji należy bowiem wykładać w zgodzie z zawartą w art. 3 ust. 1 Konwencji definicją bezprawnego uprowadzenia dziecka, stosownie do której uprowadzenie jest bezprawne nie tylko, jeżeli w chwili uprowadzenia prawa do opieki były skutecznie wykonywane, lecz także jeżeli wspomniane prawa byłyby tak wykonywane, gdyby uprowadzenie nie nastąpiło.
Sąd Najwyższy wskazał, że w toku stosowania tego unormowania należy ustalić, czy podjęto stosowne działania zmierzające do zapewnienia ochrony dziecka po jego powrocie. W przypadku, gdy w państwie, do którego dziecko ma wrócić, wydane zostały orzeczenia normujące sytuację małoletniego, przedmiotem oceny sądu rozpoznającego wniosek konwencyjny jest wyłącznie to, czy działania organów państwa, z którego dziecko zostało uprowadzone, nakierowane są na cel w postaci zapewnienia ochrony dziecka. Przedmiotem badania nie jest natomiast trafność orzeczeń sądów państwa obcego.
Sąd Najwyższy przypomniał również, że celem art. 13 ust. 1 lit. b Konwencji jest ochrona dobra dziecka. W świetle tego unormowania nie jest zatem wykluczone oddalenie wniosku konwencyjnego w sytuacji, w której poważne ryzyko szkody fizycznej lub psychicznej albo postawienia dziecka w sytuacji nie do zniesienia może wynikać wyłącznie z rozdzielenia dziecka i osoby, która dopuściła się jego uprowadzenia.
Sąd Najwyższy wypowiedział się na temat praktycznych aspektów stosowania Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze dnia 25 października 1980 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 z późn. zm., dalej: Konwencja), w tym możliwości odmowy nakazania powrotu dziecka do kraju zwykłego pobytu.
Sygnatura I CSKP 511/21, II CSKP 1298/22
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
