Trwa procedura tzw. agrément, czyli dyplomatycznej zgody na objęcie stanowiska ambasadora USA w Polsce. Ma je objąć Mark Brzeziński. Jednak pojawiły się wątpliwości co do jego obywatelstwa, gdyż ambasadorem obcego państwa nie może zostać Polak. Kandydat twierdzi, że mimo polskich korzeni, nigdy naszego obywatelstwa nie posiadał, więc zrzec się nie może. Ale czy nie działa tu tzw. prawo krwi? Czy organy same nie powinny poszukać dokumentów w swoich archiwach?
Aby udzielić odpowiedzi na te pytania należy prześledzić dzieje rodziny i polskie ustawodawstwo. Ojciec Marka Brzezińskiego - Zbigniew Brzeziński, który przez lata był doradcą prezydentów USA, był żonaty z rzeźbiarką Emilie Benes (ur. 1932 w Szwajcarii), Amerykanką czeskiego pochodzenia. Zbigniew miał rodziców Polaków, dziadków Marka i według ówczesnego prawa II Rzeczpospolitej Zbigniew był obywatelem Polski.  Ale Mark nigdy obywatelstwa polskiego nie potwierdził, więc nie może się go zrzec.

Czytaj: Pudzianowska: Każde dziecko, także pary jednopłciowej, ma prawo do obywatelstwa>>
Z tego powodu Mark nie spełnia warunku posiadania obywatelstwa polskiego, chyba, że chciałby się o nie ubiegać. Jednak warto zaznaczyć, że Mark Brzeziński, kandydat na nowego ambasadora USA w Warszawie, formalnie wystąpił z deklaracją do polskich władz, że nie będzie ubiegał się o obywatelstwo RP.

Pewne jest, że wszelkie wątpliwości należy rozwiać. Profesor dr hab. Maksymilian Pazdan z Uniwersytetu Śląskiego, specjalista prawa międzynarodowego prywatnego wspomina, że w czasach przełomu ustrojowego, w latach 90. zapraszał seniora Brzezińskiego i proponował mu, by kandydował na Prezydenta RP. Wtedy już była wątpliwość, czy jest on obywatelem polskim. Czy nie został formalnie pozbawiony obywatelstwa? Jeśliby został formalnie pozbawiony, musiałby też formalnie je odzyskać.  

Nabycie obywatelstwa z mocy ustawy

Co do nabywania obywatelstwa polskiego ex lege, to z polskiej ustawy o obywatelstwie wynika, że jeśli dziecko urodzi się w na terytorium Polski z rodziców Polaków, to automatycznie staje się obywatelem - specjalna deklaracja nie jest potrzebna.

- Urodzenie w USA z ojca Polaka nie daje automatycznie prawa do posiadania polskiego paszportu. Aby potwierdzić obywatelstwo naszego kraju osoba, która stale zamieszkuje za granicą, musi złożyć odpowiednie dokumenty w urzędzie wojewódzkim. Jeśli nie ma takich dokumentów, to jest kłopot, należy je odtworzyć - wyjaśnia adwokat Tomasz Błoński, którego kancelaria specjalizuje się w sprawach przyznania obywatelstwa. - Czyli, mówiąc krótko: jeśli ktoś nabył obywatelstwo z mocy ustawy, to trzeba je potwierdzić dokumentami - dodaje i zaznacza, że takie postępowanie może trwać dwa miesiące, ale także i kilka lat, gdy sprawa jest sporna.

Dwie koncepcje obywatelstwa

Prawo każdego państwa rozstrzyga o obywatelstwie. Już w latach 50. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że jest rzeczą każdego suwerennego państwa normować własnym ustawodawstwem nabywanie jego obywatelstwa, jako też nadawać je przez naturalizację przyznawaną przez jego własne organy zgodnie z tym ustawodawstwem.

Czytaj: NSA: Potwierdzenie obywatelstwa dziecka Polaka nie zależy od transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia

Prawo międzynarodowe wymaga jednak, aby przy nadawaniu obywatelstwa istniał rzeczywisty związek między obywatelem a państwem, obywatelstwo stanowi więź prawną, której podstawą jest społeczny fakt przywiązania, rzeczywista solidarność egzystencji, interesów, uczuć, za którą idzie wzajemność praw i obowiązków.

Są dwa spojrzenia na tę kwestię na świecie:

  • koncepcja przyjęta m.in w USA - zasada ius soli, to znaczy urodzenie w Stanach Zjednoczonych stanowi o nabyciu obywatelstwa
  • koncepcja krwi, czyli dziecko nabywa obywatelstwo, które posiadają jego rodzice, bądź jedno z nich.

Potwierdzenie obywatelstwa i paszport, a także dowód osobisty w wypadku osób osiedlonych za granicą są niezbędnymi formalnościami.

- Choć na przykład Niemcy uważają za swoich obywateli wielu mieszkańców Polski, którzy o tym nie wiedzą, że są obywatelami Republiki Federalnej Niemiec. Ci, którzy urodzili się i mieszkali na Ziemiach Zachodnich są z mocy prawa obywatelami niemieckimi, choć nawet nie znają języka - mówi prof. Maksymilian Pazdan.

Nabycie obywatelstwa inne, niż przez więzy krwi

Sposoby nabycia obywatelstwa inne niż poprzez urodzenie się określane są jako wtórne. Należą do nich:

  • legalne zamieszkiwanie na terenie jakiegoś kraju przez określony czas może uprawniać do starania się o jego obywatelstwo - czyli naturalizacja,
  • znalezienie dziecka, gdy rodzice są nieznani lub nieokreślone jest ich obywatelstwo,
  • repatriacja
  • w przypadku dzieci, które utraciły obywatelstwo polskie na skutek oświadczenia woli rodziców - prawo opcji

Przy wtórnym nabywaniu obywatelstwa część państw wymaga zrzeczenia się poprzedniego obywatelstwa, ale niektóre dopuszczają podwójne obywatelstwo.

Orzeczenia odmawiające potwierdzenia

W ostatnich latach z odmową potwierdzenia obywatelstwa spotykają się najczęściej obywatele Izraela, których rodzice urodzili się w przed II wojną światową w II Rzeczpospolitej. Powodem odmowy jest brak przekonujących dowodów. A celem złożenia wniosku - zdobycie cennego obywatelstwa unijnego.

I tak na przykład Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, po rozpatrzeniu skargi Lei E. uznał, że nie udokumentowała faktu nabycia i posiadania obywatelstwa polskiego przez swojego ojca lub choćby zamieszkiwania przez niego przed wojną w Polsce. Jej ojciec nie figuruje w dokumentach odszukanych przez Archiwum Państwowe w Zamościu, nie udało się również odszukać jego aktu urodzenia. Brak tego dokumentu powoduje, że nie ma możliwości potwierdzenia obywatelstwa polskiego ojca wnioskodawczyni (sygn. akt - wyrok z 8 lipca 2020 r., sygn. akt IV SA/Wa 190/2).

Dokumenty trzeba dołączyć

Tryb postępowania w sprawie potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego reguluje ustawa o obywatelstwie polskim z 2009 r.

Zgodnie z art. 56 ust. 1 tej ustawy, wniosek o potwierdzenie posiadania lub utraty obywatelstwa polskiego zawiera dane osoby, której potwierdzenie dotyczy, i jej wstępnych do drugiego stopnia oraz informacje o istotnych okolicznościach niezbędnych do ustalenia stanu faktycznego i prawnego.

Wnioskodawca jest natomiast obowiązany, zgodnie z art. 56 ust. 2 tej ustawy, dołączyć dokumenty potwierdzające dane i informacje zawarte we wniosku, chyba że uzyskanie tych dokumentów napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Zakres danych niezbędnych do podania we wniosku należy odczytywać w związku z art. 13 ust. 1 ustawy o obywatelstwie polskim z 2009 r., zgodnie z którym dane te obejmują:

  • imię (imiona) i nazwisko; nazwisko rodowe;
  • datę i miejsce urodzenia;
  • imię i nazwisko ojca; imię i nazwisko rodowe matki;
  • płeć; obywatelstwo; stan cywilny; numer PESEL, o ile został nadany. Dane te są przedstawiane w ramach wniosku w odniesieniu do osób, których dotyczy postępowanie oraz w odniesieniu do ich wstępnych do drugiego stopnia.

 Ustawa nakłada ciężar udowodnienia posiadania obywatelstwa polskiego lub jego utraty na wnioskodawcę. Oznacza to, że powinien on dostarczyć organowi wszelkie dane wymienione w art. 56 ust. 1 ustawy o obywatelstwie polskim, które są niezbędne do ustalenia stanu faktycznego i prawnego sprawy.

W razie niepodania we wniosku wszystkich danych i informacji organ ma prawo wezwać go do uzupełnienia materiału dowodowego, chyba że wnioskodawca podał, że nie zna i nie jest w stanie samodzielnie ustalić tych danych, przy zachowaniu należytej staranności.

Urząd sam może zebrać dowody

Co jeśli obywatel nie jest w stanie zebrać wszystkich dokumentów? Naczelny Sąd Administracyjny przyjmuje, że ustawa o obywatelstwie polskim nie uchyla obowiązku organu administracji publicznej podjęcia z urzędu czynności ustalenia okoliczności faktycznej (wyrok NSA z 14 stycznia 2020 r., sygn. akt II OSK 2349/19; wyrok NSA z 22 lutego 2018 r., sygn. akt II OSK 1233/16). 

NSA w wyroku z 18 maja 2021 r. stwierdził, że organ administracji nie jest zatem zwolniony z samodzielnego dokonywania ustaleń faktycznych w zakresie objętym wnioskiem.

 Jak w uzasadnieniu stwierdził sędzia Jacek Chlebny z art. 56 ustawy o obywatelstwie polskim z 2009 r. nie wynika, że strona wraz z wnioskiem powinna dostarczyć wszystkie dokumenty niezbędne do wydania decyzji. Przeczy temu ust. 2 tego artykułu, który wskazuje, że strona w przypadku trudnych do przezwyciężenia przeszkód w zdobyciu dokumentów, nie ma obowiązku ich dostarczenia  ( II OSK 3003/20).