RPO nie ma wątpliwości, że wszystko, co zrobimy, aby sprawca więcej nie stosował przemocy, będzie najbardziej realną pomocą dla jego ofiar. Występował w tej sprawie kilkukrotnie do Ministra Sprawiedliwości. W odpowiedzi z 13 sierpnia 2018 r. MS podało, że trwają prace nad nowelizacją Kodeksu karnego, m.in. w celu skutecznej walkę z przemocą wobec kobiet oraz ograniczenia zjawiska przemocy w rodzinie, ale na ówczesnym etapie nie było możliwe wskazanie, jakie ostateczni rozwiązania zostaną przyjęte. Wobec faktu, że zmiany w postulowanym zakresie nie nastąpiły, 3 grudnia 2021 r. obecny RPO Marcin Wiącek wystąpił ponownie w tej sprawie do MS.
Czytaj: Nowa polityka - sprawca przemocy wróci do domu, jeżeli pójdzie na terapię >>
RPO: Nie tylko karanie, ale i korygowanie postaw
W wystąpieniu do ministra Zbigniewa Ziobry z 4 października 2017 r. ówczesny RPO Adam Bodnar pisał, że reakcja państwa wobec sprawcy przemocy wobec kobiet i przemocy w rodzinie jest w znacznej mierze skoncentrowana na jego ukaraniu. Sam fakt skazania sprawcy nie powoduje jednak, że zmieni swe zachowanie. Nawet najdolegliwsza kara pozbawienia wolności najczęściej nie wpływa na zmianę jego przekonań i zachowań.
- Uznając ten fakt, do praktyki postępowania ze sprawcami przemocy w rodzinie wprowadzono oddziaływania korekcyjno-edukacyjne. Celem jest uzyskanie przez takie osoby umiejętności pozwalających na rozwiązywanie problemów bez uciekania się do przemocy. Chodzi o korygowanie postaw i sposobów myślenia i uczenie nowych sposobów reagowania. Dziś sąd, w ramach środków probacyjnych (służących resocjalizacji sprawcy bez wykonywania kary w całości lub części) może orzec o obowiązku udziału w programach korekcyjno-edukacyjnych w przypadku zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego, zawieszenia wykonania kary, orzeczenia kary ograniczenia wolności lub środka karnego, a także przy warunkowym przedterminowy zwolnieniu. Nałożenie przez sąd takiego obowiązku nie jest jednak obligatoryjne - wskazywał RPO.
Czytaj: Wiceminister Romanowski: Domykamy system ochrony tych, którzy doznają przemocy domowej >>
Programy korekcyjno-edukacyjne są skuteczne
W ocenie poprzedniego i obecnego RPO konieczne jest częstsze orzekania tego przez sądy. Tym bardziej, że jak wskazano - na przydatność programów korekcyjno-edukacyjnych wobec sprawców przemocy wskazują wyniki badań. - W Raporcie zrealizowanym na zamówienie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej podano, iż 67 proc. sprawców biorących udział w tych programach deklarowało, że w czasie jego trwania zaprzestało stosowania przemocy - tylko 1 proc. przyznał, że stosował przemoc wielokrotnie. Jednocześnie wśród osób prowadzących oddziaływania korekcyjno-edukacyjne 94 proc. było zdania, że programy są skuteczne i powodują zmiany w zachowaniu ich uczestników - podkreślano.
Problem jest jednak z osobami skazanymi na bezwzględna kare pozbawienia wolności. - Obecne przepisy nie przewidują możliwości nałożenia obowiązku uczestnictwa w programie korekcyjno-edukacyjnym wobec sprawców skazanych na bezwzględną karę pozbawienia wolności. Do osób tych może zostać skierowana oferta Służby Więziennej oddziaływań podczas odbywania kary, w ramach indywidualnego programu resocjalizacyjnego - skazany nie musi jednak z niej skorzystać. Jeżeli odbędzie karę w całości (nie zostanie mu udzielone warunkowe przedterminowe zwolnienie) opuści zakład karny, nie będąc poddanym oddziaływaniom w zakresie korekcji zachowań ani nie będąc zobowiązanym do poddania się im w przyszłości – wskazuje RPO.
Czytaj też: Nowa procedura szybkiego reagowania wobec sprawców przemocy domowej >
W jego ocenie zasadą powinno być kierowanie wszystkich sprawców przemocy w rodzinie do uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych. W przypadku stosowania środków probacyjnych powinno to być obligatoryjne (z możliwością odstąpienia w szczególnie uzasadnionych przypadkach). Potrzebne byłoby też wprowadzenie nakazu uczestnictwa w tym programie - i zobowiązanie sądu do orzekania tego środka - w każdym przypadku skazania sprawcy przemocy w rodzinie na bezwzględną karę pozbawienia wolności.
Pomoc sprawcy to pomoc jego ofierze
W ocenie RPO zapobiegłoby to unikaniu poddawania się oddziaływaniom skierowanym na eliminację zachowań przemocowych przez sprawców najpoważniejszych przestępstw przeciwko rodzinie, popełnionych z użyciem przemocy.
- Nie jest wystarczające samo karanie; trzeba stworzyć warunki, w których sprawca będzie miał szansę trwale zmienić swoje zachowanie - podkreślał rzecznik. W tle konfliktu pomiędzy sprawcą i ofiarą często znajduje się rodzina, dla której najważniejsze jest nie tyle ukaranie sprawcy, co przywrócenie prawidłowych relacji pomiędzy jej członkami. Wszystko, co zrobimy, aby sprawca nie sięgał więcej po przemoc w kontaktach rodzinnych, będzie najbardziej pożądaną, realną pomocą dla jego ofiar – pisał jeszcze Adam Bodnar.
Postulat budzi wątpliwości
W odpowiedzi wiceminister dr Marcin Romanowski wskazał, że prezentowany przez RPO postulat legislacyjny przyjęcia jako zasady kierowania wszystkich sprawców przemocy w rodzinie do uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych poprzez wprowadzenie obligatoryjności nakładania przez sąd obowiązku uczestnictwa w tych programach przez sprawców, w przypadku których stosowane są zarówno środki probacyjne jak i wobec sprawców skazanych na karę pozbawienia wolności bez zawieszeni a jej wykonania, budzi wątpliwości.
- Co istotne oddziaływania korekcyjno-edukacyjne to oddziaływania o charakterze wychowawczym, readaptacyjnym, mającym na celu wytworzenie u sprawcy przemocy postaw prospołecznych. Ich istotą jest podjęcie wielu działań edukacyjnych i socjalizacyjnych, ukierunkowanych na zmianę postawy sprawcy przez organizowanie jego aktywności w kierunku dostrzeżenia przez niego swoich problemów oraz wyzwolenia w nim chęci ich rozwiązania, w szczególności, gdy dotyczą one wpływających na niego czynników kryminogennych. Obowiązek przygotowania i realizacji takich oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych w ramach Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie został wprowadzony przez art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2021 r poz. 1249). Ich celem jest: powstrzymanie osoby stosującej przemoc w rodzinie przed dalszym stosowaniem przemocy; rozwijanie umiejętności samokontroli i współżycia w rodzinie; kształtowanie umiejętności w zakresie wychowywania dzieci bez używania przemocy w rodzinie; uznanie przez osobę stosującą przemoc w rodzinie swojej odpowiedzialności za stosowanie przemocy, zdobycie i poszerzenie wiedzy na temat mechanizmów powstawania przemocy w rodzinie; zdobycie umiejętności komunikowania się i rozwiązywania konfliktów w rodzinie bez stosowania przemocy - przypomina.
Wiceminister zaznacza, że zgodnie z Kodeksem karnym uczestnictwo w programach korekcyjno-edukacyjnych jest jednym z wielu obowiązków, jakie można nałożyć na sprawcę przestępstwa, wobec którego zastosowano zawieszenie wykonanie orzeczonej kary. - Wobec sprawcy przemocy w rodzinie skuteczne mogą być także inne przewidziane w art. 72 par. 1 kk obowiązki tj.: powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających (pkt 5), poddanie się terapii uzależnień (pkt 6), poddanie się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji (pkt 6a), powstrzymanie się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób (pkt 7a), opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (pkt 7b). Podkreślić należy, że zgodnie z brzmieniem powołanego przepisu sąd, zawieszając wykonanie kary, jest zobligowany do orzeczenia przynajmniej jednego z wymienionych obowiązków. Ponadto nałożenie omawianego obowiązku nie wymaga zgody oskarżonego, jak ma to miejsce - w myśl art. 74 par. 1 k.k. - w przypadku obowiązków wymienionych w art. 72 par. 1 pkt 6 i 6a k.k. (w zakresie poddania się terapii uzależnień czy psychoterapii lub psychoedukacji) - wskazuje.
Jak zaznacza, zobowiązanie do uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych dotyczy wrażliwych kwestii podstawowych praw i wolności człowieka. - Wydaje się, że sąd powinien korzystać z tego obowiązku probacyjnego wyłącznie wtedy, gdy jego orzeczenie pozostaje w związku z celem warunkowego zawieszenia wykonania kary, tj. służy temu, aby sprawca nie popełnił ponownie przestępstwa - zaznacza.
Będzie dłużej, niekoniecznie skuteczniej
Romanowski wskazuje, że propozycja nałożenia na sąd nowych zadań, które będą polegały na czynieniu w przypadku wszystkich sprawców przemocy wobec kobiet i przemocy w rodzinie dodatkowych ustaleń umożliwiających nałożenie na nich obowiązku uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych (m.in. wyboru ich rodzaju, czasookresu i miejsca odbywania) niewątpliwie będzie miało wpływ na wydłużenie czasu trwania takich postępowań i będzie skutkowało niejednokrotnie brakiem możliwości podjęcia stosownych działań we właściwym terminie, zgodnym z intencją ustawodawcy.
- Dodatkowo trzeba mieć na względzie, że proponowana zmiana przepisów, z racji przesłanek podmiotowych osób, które mogą być uczestnikami programów korekcyjno-edukacyjnych, wbrew oczekiwaniom Pana Rzecznika nie będzie miała zastosowania wobec wszystkich skazanych sprawców przemocy w rodzinie. Jak bowiem wynika z analizy powołanej w piśmie Pana Rzecznika "Diagnozy dotyczącej osób stosujących przemoc w rodzinie (...)" odsetek badanych, którzy wskazali alkohol jako powód swoich zachowań agresywnych wynosił 42 proc., a odsetek badanych, u których kiedykolwiek rozpoznano chorobę alkoholową wynosił 46 proc.. Wobec 69 proc. biorących udział w badaniach sądy orzekły nakaz powstrzymywania się od nadużywania alkoholu lub innych środków psychoaktywnych. Przytoczone dane pozwalają więc domniemać, że pierwotny problem osób stosujących przemoc to uzależnienia, zwłaszcza od alkoholu. Pamiętać także trzeba, że zgodnie z wymogami programów korekcyjno-edukacyjnych nie mogą brać w nich udziału osoby uzależnione od alkoholu lub środków psychotropowych. Z tych względów uświadomienie przez sprawcę przemocy szkodliwości podejmowanych przez niego działań przemocowych w wyniku udziału w programie korekcyjno-edukacyjnym powinno być poprzedzone jego rezygnacją z uzależnień - dodaje.
Czytaj też: Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie na tle porównawczym >
I zaznacza, że sygnalizowany problem wymaga dalszych analiz, a mając na uwadze wyżej przedstawione okoliczności jego rozwiązania nie sposób upatrywać w proponowanych zmianach legislacyjnych. - Wobec powyższego brak jest podstaw do wprowadzenia postulowanych przez Pana Rzecznika rozwiązań legislacyjnych, pozwalających na rozszerzenie stosowania obowiązku uczestnictwa wszystkich sprawców przemocy wobec kobiet i przemocy w rodzinie w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych - podsumowuje wiceminister.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
