Kwestie te regulują przepisy Kodeksu postępowania cywilnego i Kodeksu postępowania karnego. Szerzej o procedurze cywilnej piszemy w Legal Alert.
W przypadku k.p.c. chodzi o art. 261 par. 1 zgodnie z którym nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Prawo odmowy zeznań trwa po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia. Jednakże odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód.
Z kolei jeśli chodzi o k.p.k to tu istotny jest art. 182, z którego wynika, iż osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań, zaś prawo odmowy zeznań trwa, mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Prawo to przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Pojęcie osoby najbliższej wynika zaś z art. 115 par 11 k.k. W przepisie czytamy, że osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Czytaj w LEX: Prawo odmowy zeznań przez duchownego w polskiej i niemieckiej procedurze cywilnej - analiza prawno-porównawcza >>>
Historia z życia wzięta, czyli świadek się waha
Przykład z życia wzięty. Roksana pozwała Marka o zapłatę. Z treści pozwu wynika, że strony łączyła umowa pożyczki. Mężczyzna nie zwrócił kobiecie pieniędzy i przestał odpowiadać na wezwania do zapłaty. W toku postępowania podnosił, że powódka nęka go, jej działania naruszają zasady współżycia społecznego. Zwracał uwagę, że pożyczone pieniądze przekazał na leczenie ciężko chorego syna. Z tego względu domagał się oddalenia powództwa. Kobieta kwestionowała twierdzenia pozwanego - podkreślała, że nie naruszyła zasad współżycia społecznego.
Ratunkiem w jej ocenie mogłaby być siostra mężczyzny. Tym bardziej, że się przyjaźniły. To z jej relacji wiedziała, że mężczyzna zawarł szereg umów z różnymi osobami i przesłał spłacać należności. Tyle, że siostra mężczyzny kiedy usłyszała pouczenie o prawie do odmowy składania zeznań w charakterze świadka, skorzystała z takiej możliwości.
Czytaj w LEX: Forma odmowy zeznań przez świadka, któremu przysługuje takie uprawnienie - LINIA ORZECZNICZA >>>
Czytaj w LEX: Przesłuchanie na okoliczności objęte prawem innej osoby do odmowy złożenia zeznań lub wyjaśnień - LINIA ORZECZNICZA >>>
- Przepis art. 261 par 1 k.p.c. ma za zadanie chronić prawo do życia rodzinnego i prywatnego, stąd osoby bliskie wyszczególnione w tym przepisie mogą skorzystać z tego prawa. Wydaje mi się, że nie byłoby właściwym poprzestanie przez ustawodawcę na wskazaniu, że "każdy bliski" strony może skorzystać z tego prawa. Wówczas de facto nie dałoby się przeprowadzić dowodu z zeznań świadków, każdy by mógł twierdzić, że jest osobą bliską strony. Teraz pytanie: jak sąd zweryfikowałby to, czy świadek jest osobą bliską - mówi Olga Maria Piaskowska, prof. Uniwersytetu SWPS.
Jak dodaje, w przypadku k.p.c. są relacje, które nie są wyszczególnione w przepisie. - Luka odnosi się natomiast do związków partnerskich czy konkubenckich - wskazuje.
I tak w toku prowadzonego postępowania sąd ustala kim jest świadek dla stron (czy jest osobą obcą, czy krewnym) i w razie stwierdzenia, że świadek jest jedną z osób, o jakiej mowa w przywołanym wyżej przepisie, poucza ją o prawie do odmowy składania zeznań. Co więcej, taki świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w paragrafie poprzedzającym, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.
Czytaj w LEX: Jachimowicz Marcin - Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą >>>
W śledztwie zezna, przed sądem się wycofa - zeznań nie ma
Z art. 182 k.p.k. wynika, iż osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań, zaś prawo odmowy zeznań trwa, mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Prawo to przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Pojęcie osoby najbliższej wynika zaś z art. 115 par 11 k.k. W przepisie czytamy, że osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Czytaj: Odmowa składania zeznań przez najbliższych oskarżonego może pogrążyć sprawę o znęcanie>>
Gdy zeznający skorzysta z prawa do odmowy składania zeznań, sąd nie może wykorzystać wcześniej złożonych zeznań. Jak wynika bowiem z art. 186 par 1 k.p.k., osoba uprawniona do odmowy złożenia zeznań albo zwolniona na podstawie art. 185 może oświadczyć, że chce z tego prawa skorzystać, nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Poprzednio złożone zeznanie tej osoby nie może wówczas służyć za dowód ani być odtworzone.
Katowicki sąd apelacyjny w wyroku z 24 listopada 2017 r. w sprawie II AKa 363/17 (LEX nr 2461354) akcentował, iż prawo do odmowy zeznań jest prawem podmiotowym świadka i ma służyć wyłącznie ochronie jego interesu procesowego, a nie interesu oskarżonego. Sąd nie jest uprawniony do ustalania i oceny przyczyn, motywów, pobudek odmowy zeznań przez osobę do takiej odmowy uprawnioną.
- Korzystanie z instytucji odmowy składania zeznań w praktyce zdarza się dość często. Zależy jednak w dużej mierze od koniunkcji procesowej podsądnego. W sytuacji, w której jego najbliżsi chcą pomóc, chętnie składają zeznania, jednakże, jeśli posiadają wiedzę niekorzystną dla oskarżonego wówczas decydują się na odmowę składania zeznań. Zwrócić trzeba uwagę, iż zeznania złożone w postępowaniu przygotowawczym, nawet jeśli są dla oskarżonego korzystne zostaną usunięte z procesu, jeśli ten sam świadek następnie przed sądem oświadczy, iż korzysta z prawa odmowy składania zeznań - wskazuje dr adwokat Szymon Solarski ze Śląskiej Kancelarii Adwokackiej.
Co więcej, zgodnie z art. 183. świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, może też żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
