Ocena nauczycieli - postępowanie odwoławcze i szczególne

W demokratycznych państwach prawnych praktycznie żadna ocena nie powinna być wykonywana wyłącznie jednoosobowo i pozostawać bez możliwości kontroli ze strony organu wyższego szczebla. Tak samo jest z oceną pracy nauczyciela. Skoro pracuje on w strukturach prowadzonych i nadzorowanych przez władze publiczne, i gdy niekorzystna ocena może mieć wpływ na trwałość stosunku pracy, musi być możliwość jej skontrolowania. W dalszej części opracowania przytoczymy nieliczne, ale ciekawe tezy orzecznictwa Sądu Najwyższego zapadłego na podstawie art. 6a Karty Nauczyciela.

1. Odwołanie

Odwołanie od oceny nauczyciela jest instytucją opisaną w § 6 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 2 listopada 2000 r. w sprawie kryteriów i trybu dokonywania oceny pracy nauczyciela, trybu postępowania odwoławczego oraz składu i sposobu powoływania zespołu oceniającego (Dz. U. Nr 98, poz. 1066, ze zm.). Analiza tego przepisu prowadzi do zasadniczego wniosku, że przepisy prawa nie ustalają materialnych kompetencji organów kontrolnych. Ustanawiają ich skład i właściwość, określają możliwości utrzymania lub zmiany oceny, ale nie wskazują na własne kompetencje ocenne. Oznacza to, że rozporządzenie milcząco traktuje fakt wniesienia zastrzeżeń i uwag, gdyż owe zastrzeżenia i uwagi rozpoznawane będą na podstawie materiału "dowodowego" zawartego w opisowej części oceny nauczyciela lub dyrektora szkoły. Instytucje odwoławcze nie są uprawnione do czynienia własnych ustaleń, rozporządzenie nie przyznaje im też uprawnienia do czynienia własnych ustaleń, co do prawidłowości oceny pod względem zgodności procedury z prawem. Jest to stanowcze ograniczenie funkcji kontrolnych organów "II instancji". Należy więc pogodzić się z faktem, że kontrola przy odwołaniu jest z mocy samego prawa ograniczona, fragmentaryczna i nie przewiduje nawet wprost sprawdzenia uwag i zastrzeżeń wniesionych przez ocenianych: nauczyciela czy dyrektora szkoły na podstawie innego materiału, niż ustalony w części opisowej oceny. Uwagi i zastrzeżenia zgłaszane przez ocenianych na podstawie § 5 rozporządzenia, przy zapoznaniu z pisemnym projektem oceny, nie nakładają na oceniającego żadnego obowiązku odniesienia się do tych zastrzeżeń.

Wobec zaniechania, przez prawo, ustanowienia dla organów odwoławczych możliwości ustanowienia własnych źródeł i środków dowodowych procedura toczyć się musi w oparciu o ustalenia organu oceniającego I instancji. Dlatego procedura odwoławcza w obecnym kształcie jest ułomna. O sprawdzeniu czegoś, co mogło być w całości stronnicze ma zadecydować organ, którego jedynym uprawnieniem jest samokonstytucjonalicja i wybór przewodniczącego. Za to rozporządzenie zawiera szereg norm szczegółowych, regulujących terminy i składy osobowe.

Prawo przewiduje rozpoznanie odwołania w terminie 30 dni, do dnia wniesienia tego środka zaskarżenia. Należy pamiętać, że z zasad ogólnych prawa wynika, że złożenie takiego pisma w jakimkolwiek urzędzie pocztowym państw członkowskich UE jest równoznaczne z jego doręczeniem w terminie. Dlatego organa państwa, w obecnym kształcie prawa narażają się na utworzenie obszernego orzecznictwa sądowego, będącego "przedunijną" legislacją umożliwiającą wykonywanie każdemu z obywateli UE swoich praw w dowolnym kraju Wspólnoty. Wtedy kryterium dokonania kontroli instancyjnej w terminie 30 dni od wniesienia odwołania nie może być spełnione. Dlatego de lege ferenda należałoby ten termin uzależnić od daty wpływu odwołania do komisji.

2. Składy zespołów orzekających

Skład zespołu oceniającego ustala organ sprawujący nadzór pedagogiczny. Przewodniczącym zespołu jest zawsze przedstawiciel tego organu. W skład zespołu wchodzą jeszcze przedstawiciel rady pedagogicznej, przedstawiciel rady rodziców a w szkole, w której działa rada szkoły przedstawiciel rodziców wyłoniony spośród członków rady szkoły. Uczestnictwo dwóch ostatnich członków budzi poważne wątpliwości, mam tu na myśli właściwego doradcę metodycznego i przedstawiciela zakładowej organizacji związkowej. Z mocy § 4 i § 5 ust. 1 rozporządzenia podmioty te mogą być uczestnikami procesu ocennego w szkole. Ogólną zasadą prawa jest wyłączenie osób aktywnych przy sporządzaniu oceny od udziału w jej kontroli instancyjnej. Trudno bowiem spodziewać się, iż doradca, który sporządził opinię nagle zmieni zdanie w tej samej sprawie.
Natomiast udział przedstawiciela zakładowej organizacji związkowej jest fakultatywny. Oznacza to, że skład może działać w liczbie czterech lub pięciu osób. Sytuację tę reguluje przepis ust. 6 orzekający, że w sytuacji remisu rozstrzygający jest głos przewodniczącego, reprezentującego pogląd organu sprawującego nadzór pedagogiczny.

Szczególne składy oceniające

Normy ust. 2 - 4 § 6 ustanawiają szczególne składy dla kontroli oceny nauczycieli pełniących specjalne funkcje w systemie oświaty. W przypadku oceny pracy nauczyciela konsultanta w skład zespołu wchodzą dwaj przedstawiciele organu sprawującego nadzór pedagogiczny oraz przedstawiciela nauczycieli konsultantów zatrudnionych w danej placówce. Rozporządzenie milczy na temat sposobu wyłaniania przedstawicieli nauczycieli konsultantów.

Odwołanie od oceny doradcy metodycznego rozpoznawane jest w składzie analogicznym do składu oceniającego "zwykłych" nauczycieli, do którego włącza się przedstawicieli nauczycieli konsultantów zatrudnionych w placówce doskonalenia nauczycieli. W tym przypadku również brak jest normy o sposobie wyłonienie takiej osoby.

Orzekanie w sprawach nauczycieli zatrudnionych w zakładach kształcenia nauczycieli

Do składów rozpatrującego odwołania powołuje się faktycznie samych zawodowców. Przewodniczy przedstawiciel organu sprawującego nadzór pedagogiczny, w składzie znajdują się również przedstawiciel rady programowej i właściwy opiekun naukowo- dydaktyczny. Na wniosek wnoszącego odwołanie w zespole uczestniczy również przedstawiciel organizacji związkowej. Wcześniejsze uwagi na temat terminu rozpoznania odwołania - moim zdaniem - są aktualne również w tym przypadku.

Zakres orzekania

Rozporządzenie przewiduje możliwość wydania dwóch rozstrzygnięć. Skład może podtrzymać ocenę albo ustalić nową ocenę. Składu nie upoważniono do wydawania orzeczeń uchylających ocenę i nakazującą ponowne rozpoznania sprawy. Wydaje się, że w takim skonstruowaniu brak jest logiki. Przecież uwagi i zastrzeżenia nauczyciela nie zostały sprawdzone. Nie można uznać, że są one bezzasadne, ale trudno też uznać, że zastrzeżenia zainteresowanego są prawdziwe bez jakiegokolwiek sprawdzenia. W tym punkcie ogniskuje się słabość rozporządzenia, wychodzi pozorność kontroli instancyjnej ocen.