Wstęp

Zgodnie z art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.) szczegółowe kwalifikacje wymagane od nauczycieli, wskazując w szczególności poziom wykształcenia i jego zakres w odniesieniu do poszczególnych typów szkół i placówek, określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw oświaty i wychowania. W okresie od 8 października 2002 r. do 1 września 2009 r. szczegółowe kwalifikacje wymagane od nauczycieli zostały określone w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. z 2002 r. Nr 155, poz. 1288 z późn. zm.). Jednak od 1 września 2009 r. wejdzie w życie nowe rozporządzenie określające szczegółowe kwalifikacje wymagane od nauczycieli, a mianowicie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. z 2009 r. Nr 50, poz. 400). W niniejszym komentarzu zostaną omówione wymagania kwalifikacyjne stawiane wobec osób zatrudnionych na stanowisku nauczyciela w szkołach ponadgimnazjalnych, które będą obowiązywały od 1 września 2009 r.

1. Kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela

Zgodnie z § 2 nowego rozporządzenia od 1 września 2009 r. stanowisko nauczyciela w szkołach ponadgimnazjalnych (liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym, technikum, uzupełniającym liceum ogólnokształcącym, technikum uzupełniającym i szkołach policealnych) będzie mogła zajmować osoba, która posiada wykształcenie magisterskie na kierunku (specjalności) zgodnym z nauczanym przedmiotem lub na kierunku, którego zakres określony w standardzie kształcenia dla tego kierunku studiów w grupie treści podstawowych i kierunkowych obejmuje treści nauczanego przedmiotu oraz posiada przygotowanie pedagogiczne. Standardy kształcenia dla poszczególnych kierunków studiów zostały określone w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia miedzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. z 2007 r. Nr 164, poz. 1166). W przypadku oceny kwalifikacji konkretnego nauczyciela należy pamiętać, że ilekroć w nowych przepisach jest mowa o studiach magisterskich należy przez to rozumieć studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie (§ 1 pkt 6).
Ponadto na stanowisku nauczyciela będzie można zatrudnić osobę, która ukończyła studia magisterskie na kierunku (specjalności) innym niż zgodnym z nauczanym przedmiotem, lub którego zakres określony w standardzie kształcenia dla tego kierunku studiów w grupie treści podstawowych i kierunkowych obejmuje treści nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć, ale dodatkowo musi ukończyć studia podyplomowe w zakresie nauczanego przedmiotu oraz posiadać przygotowanie pedagogiczne. Należy zwrócić uwagę, że w takim przypadku w przeciwieństwie do gimnazjum, czy szkoły podstawowej w szkołach ponadgimnazjalnych ww. typu nie można zatrudnić nauczyciela, który ukończył kurs kwalifikacyjny. Przykładowo matematyk, aby posiadać kwalifikacje do nauczania fizyki musi z zakresu fizyki dodatkowo ukończyć studia podyplomowe, a nie kurs kwalifikacyjny.

Jak wynika z nowych przepisów nie przewiduje się już możliwości zatrudniania nauczycieli poprzez dokonanie przez dyrektora szkoły ustalenia, że ukończyli kierunek studiów zbliżony do nauczanego przedmiotu. W rozporządzeniu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli było określone, że przez kierunek (specjalność) studiów zbliżony do nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć należało rozumieć kierunek (specjalność) dający dostateczną wiedzę merytoryczną z zakresu nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć. Organami dokonującymi ustalania zbliżoności ukończonego przez nauczyciela kierunku/specjalności studiów z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć w poszczególnych okresach były:
– w okresie od 31 sierpnia 1991 r. do 29 stycznia 1994 r. o zbliżoności decydował organ zatrudniający,
– od 30 stycznia 1994 r. do 9 marca 1999 r. zbliżoność ustalał organ sprawujący nadzór pedagogiczny (kuratorium oświaty),
– od 10 marca 1999 r. do 7 października 2002 r. zbliżoność ustalał dyrektor szkoły,
– od 8 października 2002 r. do 31 maja 2004 r. zbliżoność ustalał kurator oświaty.
Wprawdzie rozporządzenie określało, że ustalenia czy dany kierunek (specjalność) jest zbliżony z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć dokonuje kurator oświaty, to jednak Trybunał Konstytucyjny w wyr. z dnia 12 maja 2004 r. (sygn. akt U 1/04) uznał, że to nie powinna być jego kompetencja. Od 1 czerwca 2004 r. oceny kwalifikacji nauczyciela dokonywał zatrudniający nauczyciela dyrektor szkoły. Nie oznacza to jednak, że nauczyciele, którym uznano ukończony kierunek (specjalność) studiów za zbliżony do nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć tracą z dniem 1 września 2009 r. kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela. Otóż w § 28 nowego rozporządzenia jednoznacznie zostało określone, że nauczyciele zatrudnieni w dniu wejścia w życie rozporządzenia, którym na podstawie dotychczasowych przepisów uznano ukończony kierunek (specjalność) studiów za zbliżony do nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć, zachowują nabyte kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły lub rodzaju placówki.
Jak wynika z § 2 ust. 2 nowego rozporządzenia kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela teoretycznych przedmiotów zawodowych w szkołach ww. typu będzie posiadała również osoba, która ukończyła studia pierwszego stopnia na kierunku (specjalności) zgodnym z nauczanym przedmiotem oraz posiada przygotowanie pedagogiczne lub ukończyła studia pierwszego stopnia na kierunku, którego zakres określony w standardzie kształcenia dla tego kierunku studiów w grupie treści podstawowych i kierunkowych obejmuje treści nauczanego przedmiotu, oraz posiada przygotowanie pedagogiczne. W przypadku oceny kwalifikacji konkretnego nauczyciela należy pamiętać, że ilekroć w nowych przepisach jest mowa o studiach pierwszego stopnia należy przez to rozumieć studia licencjackie, inżynierskie lub studia wyższe zawodowe (§ 1 pkt 5).

Zgodnie z § 3 nowego rozporządzenia od 1 września 2009 r. stanowisko nauczyciela w zasadniczych szkołach zawodowych będzie mogła zajmować osoba, która posiada kwalifikacje przewidziane dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum, uzupełniającego liceum ogólnokształcącego, technikum uzupełniającego i szkół policealnych. Kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w zasadniczych szkołach zawodowych będzie również posiadała osoba, która ukończyła studia pierwszego stopnia na kierunku (specjalności) zgodnym z nauczanym przedmiotem oraz posiada przygotowanie pedagogiczne lub studia pierwszego stopnia na kierunku, którego zakres określony w standardzie kształcenia dla tego kierunku studiów w grupie treści podstawowych i kierunkowych obejmuje treści nauczanego przedmiotu oraz posiada przygotowanie pedagogiczne. Ponadto kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w tym typie szkoły będzie posiadała osoba, która ukończyła studia wyższe na kierunku (specjalności) innym niż zgodnym z nauczanym przedmiotem, lub którego zakres określony w standardzie kształcenia dla tego kierunku studiów w grupie treści podstawowych i kierunkowych obejmuje treści nauczanego przedmiotu, ale dodatkowo musi ukończyć studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie nauczanego przedmiotu oraz posiadać przygotowanie pedagogiczne. W przypadku oceny kwalifikacji konkretnego nauczyciela należy pamiętać, że ilekroć w nowych przepisach jest mowa o studiach wyższych bez bliższego określenia należy przez to rozumieć studia licencjackie, inżynierskie, wyższe zawodowe, drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z § 27 nowego rozporządzenia nauczyciele zatrudnieni w dniu wejścia w życie rozporządzenia na podstawie mianowania, którzy spełniali wymagania kwalifikacyjne na podstawie dotychczasowych przepisów, zachowują nabyte kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela.
Jak przewiduje § 5 nowego rozporządzenia kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela praktycznej nauki zawodu w zasadniczych szkołach zawodowych, technikach, technikach uzupełniających i szkołach policealnych będzie posiada osoba, która posiada kwalifikacje przewidziane dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum, uzupełniającego liceum ogólnokształcącego, technikum uzupełniającego, szkół policealnych i zasadniczych szkół zawodowych. Ponadto kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela praktycznej nauki zawodu w ww. typach szkół będzie posiadała osoba, która legitymuje się dyplomem ukończenia pedagogicznego studium technicznego, lub posiada świadectwo dojrzałości i dokument potwierdzający kwalifikacje zawodowe w zakresie zawodu, którego będzie nauczać, oraz przygotowanie pedagogiczne, a także co najmniej dwuletni staż pracy w zawodzie, którego będzie nauczać, lub posiada tytuł mistrza w zawodzie, którego będzie nauczać, oraz przygotowanie pedagogiczne.

2. Kwalifikacje nauczycieli-bibliotekarzy

Od 1 września 2009 r. kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela-bibliotekarza w szkołach ponadgimnazjalnych będzie posiadała osoba, która ukończyła studia wyższe w zakresie bibliotekoznawstwa na poziomie wymaganym od nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych danego typu oraz posiada przygotowanie pedagogiczne. Ponadto kwalifikacje będzie posiadała osoba, która legitymuje się wykształceniem na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły, a ponadto ukończyła studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie bibliotekoznawstwa lub pomaturalne studium bibliotekarskie oraz posiada przygotowanie pedagogiczne (§ 6).

3. Kwalifikacje nauczycieli religii

Kwalifikacje do nauczania religii w szkołach ponadgimnazjalnych będzie posiadała osoba, która spełnia wymagania kwalifikacyjne określone w porozumieniach pomiędzy ministrem właściwym do spraw oświaty i wychowania a Konferencją Episkopatu Polski Kościoła Katolickiego oraz właściwymi władzami zwierzchnimi kościołów lub innych związków wyznaniowych.
Kwalifikacje do nauczania religii zostały określone m.in. w:
– Porozumieniu pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 6 września 2000 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od nauczycieli religii (Dz. Urz. MEN z 2000 r. Nr 4, poz. 20),
– Porozumieniu pomiędzy Polską Radą Ekumeniczną oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 4 lipca 2001 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii kościołów zrzeszonych w Polskiej Radzie Ekumenicznej (Dz. Urz. MEN z 2001 r. Nr 3, poz. 18),
– Porozumieniu z dnia 13 lutego 1995 r. pomiędzy Zarządem Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego oraz Ministrem Edukacji Narodowej w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii (Dz. Urz. MEN z 1995 r. Nr 3, poz. 7).
Ponadto należy pamiętać o rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. z 1992 r. Nr 36, poz. 155 z późn. zm.). Zgodnie z § 5 ust. 1 tego rozporządzenia szkoła zatrudnia nauczyciela religii wyłącznie na podstawie imiennego pisemnego skierowania do danej szkoły, wydanego przez:
1. w przypadku Kościoła Katolickiego - właściwego biskupa diecezjalnego,
2. w przypadku pozostałych kościołów oraz innych związków wyznaniowych - właściwe władze zwierzchnie tych kościołów i związków wyznaniowych.
Przepis § 1 Porozumienia pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 6 września 2000 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od nauczycieli religii określa kwalifikacje do nauczania religii w szkołach ponadgimnazjalnych, z wyjątkiem dwuletnich szkół zawodowych.
Przez przygotowanie katechetyczno-pedagogiczne należy rozumieć nabycie wiedzy i umiejętności z zakresu pedagogiki, psychologii, katechetyki i dydaktyki, nauczanych w powiązaniu z teologią w wymiarze nie mniejszym niż 270 godzin oraz odbycie pozytywnie ocenionych praktyk pedagogicznych w wymiarze nie mniejszym niż 150 godzin (§ 4 ust. 1). O posiadaniu przygotowania katechetyczno-pedagogicznego świadczy dokument ukończenia wyższego seminarium duchownego albo dyplom (zaświadczenie) innej szkoły wyższej, kolegium teologicznego albo świadectwo ukończenia kursu katechetyczno-pedagogicznego prowadzonego przez kolegium teologiczne, wyższe seminarium duchowne lub inną szkołę wyższą (§ 4 ust. 2).
Z kolei przepis § 1 Porozumienia pomiędzy Polską Radą Ekumeniczną oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 4 lipca 2001 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii kościołów zrzeszonych w Polskiej Radzie Ekumenicznej określa kwalifikacje do nauczania religii w szkołach ponadgimnazjalnych, z wyjątkiem dwuletnich szkół zawodowych.
Przez przygotowanie pedagogiczne należy rozumieć nabycie wiedzy i umiejętności z zakresu pedagogiki, psychologii, dydaktyki, metodyki szczegółowej bądź katechetyki i teologii pastoralnej nauczanych w wymiarze nie mniejszym niż 270 godzin oraz odbycie pozytywnie ocenionych praktyk pedagogicznych w wymiarze nie mniejszym niż 150 godzin (§ 4 ust. 1). O posiadaniu przygotowania pedagogicznego świadczy dyplom szkoły wyższej, dokument ukończenia seminarium duchownego albo świadectwo ukończenia kursu katechetyczno-pedagogicznego prowadzonego przez wyższe seminarium duchowne lub inną szkołę wyższą (§ 4 ust. 2).

Natomiast przepis § 1 Porozumienia z dnia 13 lutego 1995 r. pomiędzy Zarządem Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego oraz Ministrem Edukacji Narodowej w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii określa kwalifikacje do nauczania tego przedmiotu w szkołach ponadgimnazjalnych.
Należy pamiętać, że o posiadaniu przygotowania teologicznego świadczy skierowanie wydane przez przewodniczących diecezji Kościoła (§ 3). Natomiast przez przygotowanie katechetyczno-pedagogiczne należy rozumieć nabycie wiedzy i umiejętności z zakresu pedagogiki, psychologii, katechetyki i dydaktyki, nauczanych w powiązaniu z teologią w wymiarze nie mniejszym niż 270 godzin oraz odbycie praktyki pedagogicznej, pozytywnie ocenionej w wymiarze nie mniejszym niż 150 godzin. O posiadaniu przygotowania katechetyczno-pedagogicznego świadczy dyplom (zaświadczenie) Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, innej uczelni teologicznej, wyższego seminarium duchownego lub seminarium duchownego (§ 4). Należy pamiętać, że nauczyciele religii zatrudnieni w dniu wejścia w życie Porozumienia, którzy przygotowanie do nauczania religii uzyskali w instytutach i na kursach katechetycznych oraz legitymują się świadectwem dojrzałości posiadają kwalifikacje do nauczania religii (§ 5).

4. Kwalifikacje nauczycieli języków obcych

Od 1 września 2009 r. kwalifikacje do nauczania danego języka obcego w szkołach ponadgimnazjalnych będą posiadały osoby legitymujące wykształceniem na poziomie przewidzianym dla nauczycieli języków obcych zatrudnionych w gimnazjach (zob. Kwalifikacje zawodowe wymagane od 1 września 2009 r. od nauczycieli zatrudnionych w szkołach gimnazjalnych).