Część doktryny prawa cywilnego stoi w tej sytuacji na stanowisku, iż ewidentna luka prawna w tej mierze daje podstawę do powoływania się na przepisy najbardziej zbliżone do umowy o roboty budowlane, czyli właśnie na przepisy dotyczące umów o dzieło, w drodze analogii (tak też, w części: uchwała Sądu Najwyższego z 11 stycznia 2002 r. III CZP 63/2001 (OSNC 2002/9 poz. 106): „W orzecznictwie dopuszczono wprawdzie możliwość ostrożnego posłużenia się analogią przez zastosowanie do umowy o roboty budowlane niektórych przepisów kodeksu cywilnego o umowie o dzieło, ale uczyniono tak jedynie w odniesieniu do przepisów traktujących o wynagrodzeniu ryczałtowym (art. 632 § 2 k.c.) i to w sytuacji, w której trafnie uznano za niewystarczające uregulowanie wynagrodzenia za roboty budowlane, uwzględniając przedmiot tych robót ustawowo zakreślony w art. 647 k.c. i art. 658 k.c. (por. uzasadnienie wyroku SN z 28 czerwca 2000 r. IV CKN 70/2000 OSNC 2001/1 poz. 9; uchwałę SN z 26 września 1969 r. III CZP 8/69 OSNCP 1970/6 poz. 97; wyrok SN z 5 czerwca 1998 r. III CKN 534/97 niepubl.; wyrok SN z 20 listopada 1998 r. II CKN 913/97 niepubl.). Samo jednak ograniczone zastosowanie na zasadzie analogii do rozliczeń między stronami umowy o roboty budowlane odpowiednich przepisów dotyczących umowy o dzieło nie jest oczywiście tożsame z kwalifikacją łączącej te podmioty umowy jako umowy o dzieło (wyrok SN z 7 czerwca 2001 r. III CKN 324/2000 niepubl.).” W praktyce przeważa obecnie pogląd, że brak kodeksowego unormowania zagadnienia wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych skutkuje albo koniecznością szczegółowego uregulowania problematyki wynagrodzenia i wzajemnych rozliczeń w umowie, albo zawarcia w umowie klauzuli o charakterze odesłania do przepisów o umowie o dzieło. Jako uzasadnienie takiego poglądu podaje się przede wszystkim, że zakres dopuszczalnego odpowiedniego stosowania przepisów poświęconych umowie o dzieło do stosunku prawnego zawiązanego w wyniku zawarcia umowy o roboty budowlane określa w sposób enumeratywny przepis art. 656 § 11 (patrz: Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 2004 r., sygn. akt: II CK 315/2003, opublikowano: OSP 2005/5 poz. 60), a kwestia wynagrodzenia nie jest objęta zakresem normowania tego przepisu. Za wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 1998 r., sygn. akt: III CKN 534/97 i z dnia 20 listopada 1998 r., sygn. akt: II CKN 913/97, nie publ., wskazać zatem można, że brak w przepisie art. 656 § 1 k.c. odniesienia do przepisów dotyczących wynagrodzenia za wykonanie umowy o dzieło rodzi ten skutek, iż umówione w umowie o roboty budowlane wynagrodzenie powinno być przez strony szczegółowo określane w zawartej umowie. Może być ono przy tym ustalone zarówno jako kosztorysowe, jak i ryczałtowe (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 lutego 2005 r. VI ACa 680/2004: Brak regulacji wynagrodzenia ryczałtowego w przepisach dotyczących umowy o roboty budowlane nie oznacza, że strony w ramach swobody umów (art. 3531 k.c.) nie mogą uzgodnić takiego właśnie wynagrodzenia).
Genezy takiego kształtu regulacji dopatruje się m.in. w tym, że w poprzedniej formacji ustrojowej ten typ umowy zastrzeżony był dla stosunków między jednostkami gospodarki uspołecznionej, a kwestie wynagrodzenia były szczegółowo regulowane dla tych potrzeb w pozakodeksowych ogólnych warunkach umów, tzw. OWRI, (podobnie: Białończyk Wojciech, op.cit.), których ostatnia, nieobowiązująca wersja, acz czasem jeszcze przywoływana jako ustalenia umowne, zawarta była w uchwale Nr 11 Rady Ministrów z dnia 11 lutego 1983 r. w sprawie ogólnych warunków umów o prace projektowe w budownictwie oraz o wykonanie inwestycji, robót i remontów budowlanych (M. P. 1983 r. Nr 8 poz. 47 z późn. zm.).
Wynagrodzenie kosztorysowe a wynagrodzenie ryczałtowe
Przepisy kodeksu cywilnego o umowie o dzieło, wprowadzają w art. 629-632 dwa możliwe modele wynagrodzenia: ryczałtowego i kosztorysowego.
System wynagrodzenia ryczałtowego polega na tym, że wynagrodzenie to jest ustalane z góry, przez wykonawcę, będącego profesjonalistą, na podstawie przewidywanych kosztów wykonania inwestycji będącej przedmiotem umowy. Wynagrodzenie to ma zapewnić wykonawcy opłacalność podjęcia się wykonania planowanej inwestycji. Ma ono generalnie charakter stały (W. Białończyk, op.cit., za: E.Zielińska).
W myśl art. 632 k.c., odnoszonego do umowy o roboty przez analogię, jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, wykonawca nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć (np. zmiana przepisów w sprawie wymagań technicznych dla obiektu danego rodzaju skutkująca zmianami projektowymi i wykonawczymi), wykonanie umowy groziłoby wykonawcy rażącą stratą (tj. pozbawiając wykonawcę nie tylko zysku ale i zwiększając koszty do poziomu znacząco większego od pierwotnego szacunku, dokonanego wedle zasad sztuki budowlanej, albo zagrażającego płynności czy wręcz egzystencji wykonawcy), sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.
W praktyce obrotu gospodarczego podkreśla się na tym tle przede wszystkim okoliczność, iż ryczałt, niezależny od wielkości nakładów, jakie musi ponieść wykonawca, jest jednak związany z zakresem umówionych robót.
Na bazie orzecznictwa związanego z wynagrodzeniem ryczałtowym wskazać można ponadto, że:
• jeżeli za wykonane dzieło strony ustaliły wynagrodzenie ryczałtowe, dołączenie przez wykonawcę do umowy kosztorysu nie ma znaczenia, a dokument ów uznać należy jedynie za uzasadniający merytorycznie oferowaną przez przyjmującego zamówienie (wykonawcę) kwotę wynagrodzenia ryczałtowego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 6 marca 2001 r. I ACa 1147/2000 Prawo Gospodarcze 2002/6 str. 56);
• jeżeli strony w umowie o dzieło określiły wynagrodzenie ryczałtowo, to okoliczność, że przyjmujący zamówienie nie wykonał wszystkich robót, co zmusiło zamawiającego do powierzenia wykończenia dzieła innej osobie (art. 636 § 1 k.c.), nie oznacza przekreślenia ryczałtowości wynagrodzenia. W takiej sytuacji należy od umówionego wynagrodzenia ryczałtowego odliczyć to, co zamawiający musiał wydatkować na dokończenie dzieła, nie zaś określać wysokość wynagrodzenia na podstawie rzeczywistej wartości wykonanych robót (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 16 sierpnia 1972 r. III CRN 202/72 OSNCP 1973/5 poz. 81);
• jeżeli wolą stron było, by za roboty przyjęte do wykonania wykonawca otrzymał wynagrodzenie ryczałtowe (art. 632 k.c.), a roboty nie zostały wykonane w całości, lecz w części, to wynagrodzenie należne wykonawcy winno być określone proporcjonalnie do wykonania (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 29 stycznia 1985 r. II CR 494/84).
Podstawą ustalenia wynagrodzenia kosztorysowego jest zestawienie planowanych prac, według przyjętych przez strony jednostek (np. metr kwadratowy, metr bieżący) i przewidywanych kosztów ich wykonania. Rozliczeniom opartym o takie zestawienia towarzyszy często obmiar powykonawczy.
Jeżeli strony określiły wynagrodzenie jako kosztorysowe, a w toku wykonywania umowy zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek (art. 629 k.c.).
Jeżeli w toku wykonywania umowy zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu prac planowanych będących podstawą obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego, a zestawienie sporządził zamawiający, wykonawca może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia. Jeżeli zestawienie planowanych prac sporządził wykonawca, może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych (Art. 630 k.c.). Wykonawca nie będzie mógł zatem żądać podwyższenia wynagrodzenia o wartość omyłkowo pominiętych pozycji kosztorysowych, zwiększenia wynikające z rozmiaru prac odbiegającego od przedmiaru, kosztów wynikłych z innego stanu frontu robót niż ten, jaki powinien być określony na podstawie badań, np. badań gruntowych, które w ramach staranności powinien był przeprowadzić wykonawca. Odmienna sytuacja dotyczyć będzie natomiast np. przypadku wykrycia w czasie wykonywania robót reliktów, zasługujących na objęcie ochroną konserwatorską, skutkującego zmianą charakteru, rozmiaru albo sposobu wykonywania robót.
Wykonawca nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego.
Jeżeli zaszła konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający może od umowy odstąpić, powinien jednak uczynić to niezwłocznie i zapłacić wykonawcy odpowiednią część umówionego wynagrodzenia.
W umowie o roboty budowlane stosuje się często oba systemy łącznie, np. wynagrodzenie wykonawcy określa się w sposób ryczałtowy, natomiast w odniesieniu do robót dodatkowych, nieobjętych projektem, ustala się wynagrodzenie kosztorysowe.
Kosztorys w zamówieniach publicznych
Szczególne zasady określania wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych przewidują przepisy ustawy Prawo zamówień publicznych i wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 18 maja 2004 r. w sprawie określenia metod i podstaw sporządzania kosztorysu inwestorskiego, obliczania planowanych kosztów prac projektowych oraz planowanych kosztów robót budowlanych określonych w programie funkcjonalno-użytkowym. Przepisy te skorelowane są z obowiązkiem zamawiającego określonego sposobu oznaczania przedmiotu zamówienia, gdy jego przedmiotem są roboty budowlane. Zamawiający winien bowiem opisywać przedmiot zamówienia na roboty budowlane za pomocą dokumentacji projektowej oraz specyfikacji technicznej wykonania i odbioru robót budowlanych, zaś jeżeli przedmiotem zamówienia jest zaprojektowanie i wykonanie robót budowlanych - za pomocą programu funkcjonalno-użytkowego.
Stosownie do treści art. 33 ustawy – Prawo zamówień publicznych wartość zamówienia na roboty budowlane ustala się na podstawie:
1) kosztorysu inwestorskiego sporządzanego na etapie opracowania dokumentacji projektowej albo na podstawie planowanych kosztów robót budowlanych określonych w programie funkcjonalno-użytkowym, jeżeli przedmiotem zamówienia jest wykonanie robót budowlanych w rozumieniu ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane;
2) planowanych kosztów prac projektowych oraz planowanych kosztów robót budowlanych określonych w programie funkcjonalno-użytkowym, jeżeli przedmiotem zamówienia jest zaprojektowanie i wykonanie robót budowlanych w rozumieniu ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane.
Przy obliczaniu wartości zamówienia na roboty budowlane uwzględnia się także wartość dostaw związanych z wykonywaniem robót budowlanych oddanych przez zamawiającego do dyspozycji wykonawcy.
Wspomniane wyżej rozporządzenie dookreśla, iż kosztorys inwestorski opracowuje się metodą kalkulacji uproszczonej, polegającą na obliczeniu wartości kosztorysowej robót objętych przedmiarem robót jako sumy iloczynów ilości jednostek przedmiarowych robót podstawowych i ich cen jednostkowych bez podatku od towarów i usług, według podanego wzoru. Wartość kosztorysowa robót obejmuje wartość wszystkich materiałów, urządzeń i konstrukcji potrzebnych do zrealizowania przedmiotu zamówienia. Podstawę do sporządzania kosztorysu inwestorskiego stanowią: 1) dokumentacja projektowa; 2) specyfikacja techniczna wykonania i odbioru robót budowlanych; 3) założenia wyjściowe do kosztorysowania; 4) ceny jednostkowe robót podstawowych.
Planowane koszty robót budowlanych oblicza się wedle przepisów ww., rozporządzenia metodą wskaźnikową, jako sumę iloczynów wskaźnika cenowego i ilości jednostek odniesienia, według podanego wzoru. Podstawę obliczenia planowanych wartości robót budowlanych stanowią program funkcjonalno-użytkowy oraz wskaźniki cenowe. Składniki kosztów ustala się z uwzględnieniem struktury systemu klasyfikacji Wspólnego Słownika Zamówień, stosując, w zależności od zakresu i rodzaju robót budowlanych objętych zamówieniem, odpowiednio grupy, klasy lub kategorie robót określonych Wspólnym Słownikiem Zamówień. Jeżeli zamówienie na roboty budowlane obejmuje budowę w rozumieniu ustawy - Prawo budowlane, to składniki kosztów mają odpowiadać co najmniej grupom robót w rozumieniu Wspólnego Słownika Zamówień i obejmować: 1) koszty robót przygotowania terenu; 2) koszty robót budowy obiektów podstawowych; 3) koszty robót instalacyjnych; 4) koszty robót wykończeniowych; 5) koszty robót związanych z zagospodarowaniem terenu i budową obiektów pomocniczych.
Kosztorys ofertowy jest pochodną opisu sposobu obliczenia ceny wskazanego w specyfikacji istotnych warunków zamówienia (art. 36 ust. 1 pkt 12) ustawy Prawo zamówień publicznych. Zamawiający odrzuca ofertę, jeżeli m.in. zawiera rażąco niską cenę w stosunku do przedmiotu zamówienia oraz zawiera błędy w obliczeniu ceny (art. 89 ust. 1) ustawy - Prawo zamówień publicznych.
W myśl art. 144 ustawy – Prawo zamówień publicznych zakazuje się zmian postanowień zawartej umowy w stosunku do treści oferty, na podstawie której dokonano wyboru wykonawcy, chyba że zamawiający przewidział możliwość dokonania takiej zmiany w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia oraz określił warunki takiej zmiany.
W odniesieniu do kwestii wynagrodzenia zasada powyższa ma służyć przede wszystkim ochronie przed manipulacjami ceną przedstawioną w ofercie. Aby wynagrodzenie wykonawcy mogło wzrosnąć względem wynagrodzenia oznaczonego w ofercie muszą więc zajść okoliczności, które zamawiający przewidział w ogłoszeniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia. Zmiana umowy dokonana z naruszeniem powyższej zasady jest nieważna.
Podstawa płatności za wykonane roboty budowlane
Płatność należnego wykonawcy wynagrodzenia, co oczywiste, dokonywana jest na podstawie faktury VAT. Faktura powinna być wystawiona nie później niż w 7 dni od dnia zakończenia wykonywania usługi, tu: zależnie od treści umowy – odbioru robót przez inwestora albo wystawienia świadectwa płatności.
W praktyce wymaga się często w umowach, by załącznikiem, a zarazem podstawą wystawienia faktury, były protokoły odbioru częściowego lub końcowego robót, jak też wymagane do przekazania inwestorowi atesty, aprobaty techniczne czy certyfikaty.
Jeżeli wykonanie umowy opiera się o określone standardy umowne, np. FIDIC podstawę faktury stanowi często świadectwo (certyfikat) płatności, potwierdzający prawo ubiegania się o zapłatę, wystawiany po dokonaniu odbioru technicznego przez inspektora nadzoru i potwierdzeniu obmiarów i odbioru przez inwestora.
Z uwagi na brzmienie art. 6471 § 5 k.c. i określoną tym przepisem solidarną odpowiedzialność inwestora i wykonawcy za zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane przez podwykonawcę, coraz częściej płatności dokonywane przez inwestora uzależniane są od wykazania dokonania albo zabezpieczenia przez wykonawcę płatności na rzecz podwykonawców.
Stosownie do treści art. 41 ust. 12 ustawy z dnia z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług stawka podatku wynosi 7 % w przypadku gdy chodzi o dostawę, budowę, remont, modernizację, termomodernizację lub przebudowę obiektów budowlanych lub ich części zaliczonych do budownictwa objętego społecznym programem mieszkaniowym. Przez budownictwo objęte społecznym programem mieszkaniowym rozumie się obiekty budownictwa mieszkaniowego lub ich części, z wyłączeniem lokali użytkowych, oraz lokale mieszkalne w budynkach niemieszkalnych sklasyfikowanych w Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych w dziale 12, a także obiekty sklasyfikowane w Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych w klasie ex 1264 - wyłącznie budynki instytucji ochrony zdrowia świadczących usługi zakwaterowania z opieką lekarską i pielęgniarską, zwłaszcza dla ludzi starszych i niepełnosprawnych. z zastrzeżeniem Do budownictwa objętego społecznym programem mieszkaniowym nie zalicza się:
1) budynków mieszkalnych jednorodzinnych, których powierzchnia użytkowa przekracza 300 m2;
2) lokali mieszkalnych, których powierzchnia użytkowa przekracza 150 m2.
W przypadku budownictwa mieszkaniowego o powierzchni przekraczającej limity wskazane w zdaniu poprzedzającym stawkę podatku 7% stosuje się tylko do części podstawy opodatkowania odpowiadającej udziałowi powierzchni użytkowej kwalifikującej do budownictwa objętego społecznym programem mieszkaniowym w całkowitej powierzchni użytkowej.
Termin płatności za wykonane roboty budowlane
Zasada swobody umów, przewidująca, iż strony mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego, doznaje w zakresie terminów płatności ograniczenia, jeżeli umowa taka podlega kwalifikacji jako „transakcja handlowa” w rozumieniu ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych. Ustawa ta wdraża w zakresie swojej regulacji przepisy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/35/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie zwalczania opóźnień w transakcjach handlowych.
Transakcją handlową w rozumieniu wyżej przywołanej ustawy jest „umowa, której przedmiotem jest odpłatne dostarczanie towaru lub odpłatne świadczenie usług, jeżeli strony tej umowy zawierają ją w związku z wykonywaną przez siebie działalnością gospodarczą lub zawodową”. W praktyce stosowania ustawy przyjmuje się szerokie rozumienie usług, w związku z czym dość powszechnie status taki przypisywany jest -również umowie o roboty budowlane. Pogląd taki będzie szczególnie uzasadniony jeżeli umowa o roboty będzie miała charakter mieszany, określając również świadczenia właściwe innym umowom (np. obok stricte określenia zakresu robót do wykonania będzie obejmować usługi koordynacji prac różnych wykonawców, dodatkowe prace projektowe, szczególne zasady dokumentowania robót na obiekcie o wartości historycznej etc.).
Ustawę powyższą stosuje się do transakcji handlowych, których wyłącznymi stronami są:
1) przedsiębiorcy w rozumieniu art. 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 173, poz. 1807);
2) podmioty prowadzące działalność, o której mowa w art. 3 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowanie przez rolników pokoi, sprzedaż posiłków domowych i świadczenie w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów);
3) zamawiających, o których mowa w art. 3 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych;
4) osoby wykonujące wolny zawód;
5) oddziały i przedstawicielstwa przedsiębiorców zagranicznych;
6) podmioty zagraniczne prowadzące na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przedsiębiorstwa na podstawie ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (Dz. U. z 1989 r. Nr 27, poz. 148, z późn. zm.).
Zgodnie z kluczowym dla tej regulacji art. 5 ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, jeżeli strony w umowie przewidziały termin zapłaty dłuższy niż 30 dni, wierzyciel może żądać odsetek ustawowych, za okres począwszy od 31 dnia po spełnieniu swojego świadczenia niepieniężnego i doręczeniu dłużnikowi faktury lub rachunku - do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego. Jeżeli dłużnik, w terminie określonym w umowie albo wezwaniu, nie dokona zapłaty na rzecz wierzyciela, który spełnił określone w umowie świadczenie niepieniężne, wierzycielowi przysługują, bez odrębnego wezwania, odsetki w wysokości odsetek za zwłokę, określanej na podstawie art. 56 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, chyba że strony uzgodniły wyższe odsetki, za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty.
Czynność prawna wyłączająca lub ograniczająca wyżej opisane uprawnienia wierzyciela lub obowiązki dłużnika jest nieważna.
Rygor ustawy nie dotyczy umów polegających na odpłatnym dostarczaniu towarów lub świadczeniu usług zawartych w oparciu o przepisy zamówień publicznych, a finansowanych w całości lub części ze środków międzynarodowych instytucji finansowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem lub z którymi ma zawarte umowy o współpracy, pochodzących z bezzwrotnej pomocy Unii Europejskiej lub środków pochodzących z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności Unii Europejskiej.
Zgodnie z treścią art. 654 k.c. w braku odmiennego postanowienia umowy inwestor obowiązany jest na żądanie wykonawcy przyjmować wykonane roboty częściowo, w miarę ich ukończenia, za zapłatą odpowiedniej części wynagrodzenia. Względnie wiążący charakter powyższego przepisu uprawnia strony do związania się umownym postanowieniem o oddaniu i odbiorze robót w całości. Jeśli jednak strony tego nie uczyniły, to wykonawca może domagać się wynagrodzenie częściowego.
(...)
Genezy takiego kształtu regulacji dopatruje się m.in. w tym, że w poprzedniej formacji ustrojowej ten typ umowy zastrzeżony był dla stosunków między jednostkami gospodarki uspołecznionej, a kwestie wynagrodzenia były szczegółowo regulowane dla tych potrzeb w pozakodeksowych ogólnych warunkach umów, tzw. OWRI, (podobnie: Białończyk Wojciech, op.cit.), których ostatnia, nieobowiązująca wersja, acz czasem jeszcze przywoływana jako ustalenia umowne, zawarta była w uchwale Nr 11 Rady Ministrów z dnia 11 lutego 1983 r. w sprawie ogólnych warunków umów o prace projektowe w budownictwie oraz o wykonanie inwestycji, robót i remontów budowlanych (M. P. 1983 r. Nr 8 poz. 47 z późn. zm.).
Wynagrodzenie kosztorysowe a wynagrodzenie ryczałtowe
Przepisy kodeksu cywilnego o umowie o dzieło, wprowadzają w art. 629-632 dwa możliwe modele wynagrodzenia: ryczałtowego i kosztorysowego.
System wynagrodzenia ryczałtowego polega na tym, że wynagrodzenie to jest ustalane z góry, przez wykonawcę, będącego profesjonalistą, na podstawie przewidywanych kosztów wykonania inwestycji będącej przedmiotem umowy. Wynagrodzenie to ma zapewnić wykonawcy opłacalność podjęcia się wykonania planowanej inwestycji. Ma ono generalnie charakter stały (W. Białończyk, op.cit., za: E.Zielińska).
W myśl art. 632 k.c., odnoszonego do umowy o roboty przez analogię, jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, wykonawca nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć (np. zmiana przepisów w sprawie wymagań technicznych dla obiektu danego rodzaju skutkująca zmianami projektowymi i wykonawczymi), wykonanie umowy groziłoby wykonawcy rażącą stratą (tj. pozbawiając wykonawcę nie tylko zysku ale i zwiększając koszty do poziomu znacząco większego od pierwotnego szacunku, dokonanego wedle zasad sztuki budowlanej, albo zagrażającego płynności czy wręcz egzystencji wykonawcy), sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.
W praktyce obrotu gospodarczego podkreśla się na tym tle przede wszystkim okoliczność, iż ryczałt, niezależny od wielkości nakładów, jakie musi ponieść wykonawca, jest jednak związany z zakresem umówionych robót.
Na bazie orzecznictwa związanego z wynagrodzeniem ryczałtowym wskazać można ponadto, że:
• jeżeli za wykonane dzieło strony ustaliły wynagrodzenie ryczałtowe, dołączenie przez wykonawcę do umowy kosztorysu nie ma znaczenia, a dokument ów uznać należy jedynie za uzasadniający merytorycznie oferowaną przez przyjmującego zamówienie (wykonawcę) kwotę wynagrodzenia ryczałtowego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 6 marca 2001 r. I ACa 1147/2000 Prawo Gospodarcze 2002/6 str. 56);
• jeżeli strony w umowie o dzieło określiły wynagrodzenie ryczałtowo, to okoliczność, że przyjmujący zamówienie nie wykonał wszystkich robót, co zmusiło zamawiającego do powierzenia wykończenia dzieła innej osobie (art. 636 § 1 k.c.), nie oznacza przekreślenia ryczałtowości wynagrodzenia. W takiej sytuacji należy od umówionego wynagrodzenia ryczałtowego odliczyć to, co zamawiający musiał wydatkować na dokończenie dzieła, nie zaś określać wysokość wynagrodzenia na podstawie rzeczywistej wartości wykonanych robót (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 16 sierpnia 1972 r. III CRN 202/72 OSNCP 1973/5 poz. 81);
• jeżeli wolą stron było, by za roboty przyjęte do wykonania wykonawca otrzymał wynagrodzenie ryczałtowe (art. 632 k.c.), a roboty nie zostały wykonane w całości, lecz w części, to wynagrodzenie należne wykonawcy winno być określone proporcjonalnie do wykonania (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 29 stycznia 1985 r. II CR 494/84).
Podstawą ustalenia wynagrodzenia kosztorysowego jest zestawienie planowanych prac, według przyjętych przez strony jednostek (np. metr kwadratowy, metr bieżący) i przewidywanych kosztów ich wykonania. Rozliczeniom opartym o takie zestawienia towarzyszy często obmiar powykonawczy.
Jeżeli strony określiły wynagrodzenie jako kosztorysowe, a w toku wykonywania umowy zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek (art. 629 k.c.).
Jeżeli w toku wykonywania umowy zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu prac planowanych będących podstawą obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego, a zestawienie sporządził zamawiający, wykonawca może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia. Jeżeli zestawienie planowanych prac sporządził wykonawca, może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych (Art. 630 k.c.). Wykonawca nie będzie mógł zatem żądać podwyższenia wynagrodzenia o wartość omyłkowo pominiętych pozycji kosztorysowych, zwiększenia wynikające z rozmiaru prac odbiegającego od przedmiaru, kosztów wynikłych z innego stanu frontu robót niż ten, jaki powinien być określony na podstawie badań, np. badań gruntowych, które w ramach staranności powinien był przeprowadzić wykonawca. Odmienna sytuacja dotyczyć będzie natomiast np. przypadku wykrycia w czasie wykonywania robót reliktów, zasługujących na objęcie ochroną konserwatorską, skutkującego zmianą charakteru, rozmiaru albo sposobu wykonywania robót.
Wykonawca nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego.
Jeżeli zaszła konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający może od umowy odstąpić, powinien jednak uczynić to niezwłocznie i zapłacić wykonawcy odpowiednią część umówionego wynagrodzenia.
W umowie o roboty budowlane stosuje się często oba systemy łącznie, np. wynagrodzenie wykonawcy określa się w sposób ryczałtowy, natomiast w odniesieniu do robót dodatkowych, nieobjętych projektem, ustala się wynagrodzenie kosztorysowe.
Kosztorys w zamówieniach publicznych
Szczególne zasady określania wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych przewidują przepisy ustawy Prawo zamówień publicznych i wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 18 maja 2004 r. w sprawie określenia metod i podstaw sporządzania kosztorysu inwestorskiego, obliczania planowanych kosztów prac projektowych oraz planowanych kosztów robót budowlanych określonych w programie funkcjonalno-użytkowym. Przepisy te skorelowane są z obowiązkiem zamawiającego określonego sposobu oznaczania przedmiotu zamówienia, gdy jego przedmiotem są roboty budowlane. Zamawiający winien bowiem opisywać przedmiot zamówienia na roboty budowlane za pomocą dokumentacji projektowej oraz specyfikacji technicznej wykonania i odbioru robót budowlanych, zaś jeżeli przedmiotem zamówienia jest zaprojektowanie i wykonanie robót budowlanych - za pomocą programu funkcjonalno-użytkowego.
Stosownie do treści art. 33 ustawy – Prawo zamówień publicznych wartość zamówienia na roboty budowlane ustala się na podstawie:
1) kosztorysu inwestorskiego sporządzanego na etapie opracowania dokumentacji projektowej albo na podstawie planowanych kosztów robót budowlanych określonych w programie funkcjonalno-użytkowym, jeżeli przedmiotem zamówienia jest wykonanie robót budowlanych w rozumieniu ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane;
2) planowanych kosztów prac projektowych oraz planowanych kosztów robót budowlanych określonych w programie funkcjonalno-użytkowym, jeżeli przedmiotem zamówienia jest zaprojektowanie i wykonanie robót budowlanych w rozumieniu ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane.
Przy obliczaniu wartości zamówienia na roboty budowlane uwzględnia się także wartość dostaw związanych z wykonywaniem robót budowlanych oddanych przez zamawiającego do dyspozycji wykonawcy.
Wspomniane wyżej rozporządzenie dookreśla, iż kosztorys inwestorski opracowuje się metodą kalkulacji uproszczonej, polegającą na obliczeniu wartości kosztorysowej robót objętych przedmiarem robót jako sumy iloczynów ilości jednostek przedmiarowych robót podstawowych i ich cen jednostkowych bez podatku od towarów i usług, według podanego wzoru. Wartość kosztorysowa robót obejmuje wartość wszystkich materiałów, urządzeń i konstrukcji potrzebnych do zrealizowania przedmiotu zamówienia. Podstawę do sporządzania kosztorysu inwestorskiego stanowią: 1) dokumentacja projektowa; 2) specyfikacja techniczna wykonania i odbioru robót budowlanych; 3) założenia wyjściowe do kosztorysowania; 4) ceny jednostkowe robót podstawowych.
Planowane koszty robót budowlanych oblicza się wedle przepisów ww., rozporządzenia metodą wskaźnikową, jako sumę iloczynów wskaźnika cenowego i ilości jednostek odniesienia, według podanego wzoru. Podstawę obliczenia planowanych wartości robót budowlanych stanowią program funkcjonalno-użytkowy oraz wskaźniki cenowe. Składniki kosztów ustala się z uwzględnieniem struktury systemu klasyfikacji Wspólnego Słownika Zamówień, stosując, w zależności od zakresu i rodzaju robót budowlanych objętych zamówieniem, odpowiednio grupy, klasy lub kategorie robót określonych Wspólnym Słownikiem Zamówień. Jeżeli zamówienie na roboty budowlane obejmuje budowę w rozumieniu ustawy - Prawo budowlane, to składniki kosztów mają odpowiadać co najmniej grupom robót w rozumieniu Wspólnego Słownika Zamówień i obejmować: 1) koszty robót przygotowania terenu; 2) koszty robót budowy obiektów podstawowych; 3) koszty robót instalacyjnych; 4) koszty robót wykończeniowych; 5) koszty robót związanych z zagospodarowaniem terenu i budową obiektów pomocniczych.
Kosztorys ofertowy jest pochodną opisu sposobu obliczenia ceny wskazanego w specyfikacji istotnych warunków zamówienia (art. 36 ust. 1 pkt 12) ustawy Prawo zamówień publicznych. Zamawiający odrzuca ofertę, jeżeli m.in. zawiera rażąco niską cenę w stosunku do przedmiotu zamówienia oraz zawiera błędy w obliczeniu ceny (art. 89 ust. 1) ustawy - Prawo zamówień publicznych.
W myśl art. 144 ustawy – Prawo zamówień publicznych zakazuje się zmian postanowień zawartej umowy w stosunku do treści oferty, na podstawie której dokonano wyboru wykonawcy, chyba że zamawiający przewidział możliwość dokonania takiej zmiany w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia oraz określił warunki takiej zmiany.
W odniesieniu do kwestii wynagrodzenia zasada powyższa ma służyć przede wszystkim ochronie przed manipulacjami ceną przedstawioną w ofercie. Aby wynagrodzenie wykonawcy mogło wzrosnąć względem wynagrodzenia oznaczonego w ofercie muszą więc zajść okoliczności, które zamawiający przewidział w ogłoszeniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia. Zmiana umowy dokonana z naruszeniem powyższej zasady jest nieważna.
Podstawa płatności za wykonane roboty budowlane
Płatność należnego wykonawcy wynagrodzenia, co oczywiste, dokonywana jest na podstawie faktury VAT. Faktura powinna być wystawiona nie później niż w 7 dni od dnia zakończenia wykonywania usługi, tu: zależnie od treści umowy – odbioru robót przez inwestora albo wystawienia świadectwa płatności.
W praktyce wymaga się często w umowach, by załącznikiem, a zarazem podstawą wystawienia faktury, były protokoły odbioru częściowego lub końcowego robót, jak też wymagane do przekazania inwestorowi atesty, aprobaty techniczne czy certyfikaty.
Jeżeli wykonanie umowy opiera się o określone standardy umowne, np. FIDIC podstawę faktury stanowi często świadectwo (certyfikat) płatności, potwierdzający prawo ubiegania się o zapłatę, wystawiany po dokonaniu odbioru technicznego przez inspektora nadzoru i potwierdzeniu obmiarów i odbioru przez inwestora.
Z uwagi na brzmienie art. 6471 § 5 k.c. i określoną tym przepisem solidarną odpowiedzialność inwestora i wykonawcy za zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane przez podwykonawcę, coraz częściej płatności dokonywane przez inwestora uzależniane są od wykazania dokonania albo zabezpieczenia przez wykonawcę płatności na rzecz podwykonawców.
Stosownie do treści art. 41 ust. 12 ustawy z dnia z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług stawka podatku wynosi 7 % w przypadku gdy chodzi o dostawę, budowę, remont, modernizację, termomodernizację lub przebudowę obiektów budowlanych lub ich części zaliczonych do budownictwa objętego społecznym programem mieszkaniowym. Przez budownictwo objęte społecznym programem mieszkaniowym rozumie się obiekty budownictwa mieszkaniowego lub ich części, z wyłączeniem lokali użytkowych, oraz lokale mieszkalne w budynkach niemieszkalnych sklasyfikowanych w Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych w dziale 12, a także obiekty sklasyfikowane w Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych w klasie ex 1264 - wyłącznie budynki instytucji ochrony zdrowia świadczących usługi zakwaterowania z opieką lekarską i pielęgniarską, zwłaszcza dla ludzi starszych i niepełnosprawnych. z zastrzeżeniem Do budownictwa objętego społecznym programem mieszkaniowym nie zalicza się:
1) budynków mieszkalnych jednorodzinnych, których powierzchnia użytkowa przekracza 300 m2;
2) lokali mieszkalnych, których powierzchnia użytkowa przekracza 150 m2.
W przypadku budownictwa mieszkaniowego o powierzchni przekraczającej limity wskazane w zdaniu poprzedzającym stawkę podatku 7% stosuje się tylko do części podstawy opodatkowania odpowiadającej udziałowi powierzchni użytkowej kwalifikującej do budownictwa objętego społecznym programem mieszkaniowym w całkowitej powierzchni użytkowej.
Termin płatności za wykonane roboty budowlane
Zasada swobody umów, przewidująca, iż strony mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego, doznaje w zakresie terminów płatności ograniczenia, jeżeli umowa taka podlega kwalifikacji jako „transakcja handlowa” w rozumieniu ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych. Ustawa ta wdraża w zakresie swojej regulacji przepisy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/35/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie zwalczania opóźnień w transakcjach handlowych.
Transakcją handlową w rozumieniu wyżej przywołanej ustawy jest „umowa, której przedmiotem jest odpłatne dostarczanie towaru lub odpłatne świadczenie usług, jeżeli strony tej umowy zawierają ją w związku z wykonywaną przez siebie działalnością gospodarczą lub zawodową”. W praktyce stosowania ustawy przyjmuje się szerokie rozumienie usług, w związku z czym dość powszechnie status taki przypisywany jest -również umowie o roboty budowlane. Pogląd taki będzie szczególnie uzasadniony jeżeli umowa o roboty będzie miała charakter mieszany, określając również świadczenia właściwe innym umowom (np. obok stricte określenia zakresu robót do wykonania będzie obejmować usługi koordynacji prac różnych wykonawców, dodatkowe prace projektowe, szczególne zasady dokumentowania robót na obiekcie o wartości historycznej etc.).
Ustawę powyższą stosuje się do transakcji handlowych, których wyłącznymi stronami są:
1) przedsiębiorcy w rozumieniu art. 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 173, poz. 1807);
2) podmioty prowadzące działalność, o której mowa w art. 3 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowanie przez rolników pokoi, sprzedaż posiłków domowych i świadczenie w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów);
3) zamawiających, o których mowa w art. 3 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych;
4) osoby wykonujące wolny zawód;
5) oddziały i przedstawicielstwa przedsiębiorców zagranicznych;
6) podmioty zagraniczne prowadzące na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przedsiębiorstwa na podstawie ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (Dz. U. z 1989 r. Nr 27, poz. 148, z późn. zm.).
Zgodnie z kluczowym dla tej regulacji art. 5 ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, jeżeli strony w umowie przewidziały termin zapłaty dłuższy niż 30 dni, wierzyciel może żądać odsetek ustawowych, za okres począwszy od 31 dnia po spełnieniu swojego świadczenia niepieniężnego i doręczeniu dłużnikowi faktury lub rachunku - do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego. Jeżeli dłużnik, w terminie określonym w umowie albo wezwaniu, nie dokona zapłaty na rzecz wierzyciela, który spełnił określone w umowie świadczenie niepieniężne, wierzycielowi przysługują, bez odrębnego wezwania, odsetki w wysokości odsetek za zwłokę, określanej na podstawie art. 56 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, chyba że strony uzgodniły wyższe odsetki, za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty.
Czynność prawna wyłączająca lub ograniczająca wyżej opisane uprawnienia wierzyciela lub obowiązki dłużnika jest nieważna.
Rygor ustawy nie dotyczy umów polegających na odpłatnym dostarczaniu towarów lub świadczeniu usług zawartych w oparciu o przepisy zamówień publicznych, a finansowanych w całości lub części ze środków międzynarodowych instytucji finansowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem lub z którymi ma zawarte umowy o współpracy, pochodzących z bezzwrotnej pomocy Unii Europejskiej lub środków pochodzących z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności Unii Europejskiej.
Zgodnie z treścią art. 654 k.c. w braku odmiennego postanowienia umowy inwestor obowiązany jest na żądanie wykonawcy przyjmować wykonane roboty częściowo, w miarę ich ukończenia, za zapłatą odpowiedniej części wynagrodzenia. Względnie wiążący charakter powyższego przepisu uprawnia strony do związania się umownym postanowieniem o oddaniu i odbiorze robót w całości. Jeśli jednak strony tego nie uczyniły, to wykonawca może domagać się wynagrodzenie częściowego.
(...)