Postępowanie upadłościowe: zobowiązania za szkody w środowisku do pierwszej lub trzeciej kategorii zaspokojenia

Zobowiązania z tytułu naprawienia szkód w środowisku spowodowanych przez podmiot upadły zaliczane będą do pierwszej albo trzeciej kategorii zaspokojenia. Do pierwszej kategorii będą one kwalifikowane wówczas gdy obowiązek podjęcia działań zapobiegawczych lub naprawczych ulegnie konkretyzacji już po ogłoszeniu upadłości. Do trzeciej wówczas gdy obowiązki związane z naprawieniem szkód w środowisku uległy konkretyzacji jeszcze przed ogłoszeniem upadłości podmiotu korzystającego ze środowiska.

Korzystanie ze środowiska w wielu przypadkach wiąże się z wprowadzaniem w nim zmian, które wymagają podjęcia działań zmierzających do zminimalizowania zmian jakie proces ten wywołał. Dlatego też w wielu aktach prawnych przewiduje się, że w decyzjach stanowiących podstawę korzystania ze środowiska wskazuje się sposób w jaki zmiany powinny być naprawione (np. w decyzji o wyłączeniu gruntów z produkcji rolnej wydawanej na podstawie art. 11 ust. 1a ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. z 2013, poz. 1205 z późn. zm.) mogą być wskazane kierunki rekultywacji gruntu wyłączanego z produkcji rolnej lub leśnej) lub przewiduje konieczność zabezpieczenia środków finansowych niezbędnych do naprawienia zmian w środowisku (np. w art. 28a ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. z 2014 r., poz. 613 z późn. zm.) przewidziano konieczność abezpieczenia finansowego należytego wykonywania obowiązków związanych z eksploatacją podziemnego składowiska dwutlenku węgla).

W związku z tym co do zasady z decyzji stanowiących podstawę wprowadzania zmian środowisku powinno wynikać w jaki sposób powinny być one naprawione albo konieczność zabezpieczenia na ten cel odpowiednich środków finansowych. Niestety prowadzenie działalności gospodarczej, z którą wiąże się korzystanie ze środowiska ma charakter bardzo zmienny. Dlatego też w praktyce dochodzi do wystąpienia sytuacji, w których zaprzestanie korzystania ze środowiska ma charakter trudny do przewidzenia i doprowadza do upadłości, to zaś skutkuje brakiem zabezpieczenia środków na naprawienie szkody w środowisku.

W rozwiązaniu tego problemu żywotnie zainteresowane są samorządy na terenie których działał konkretny podmiot. Nie wiedza one jednak bardzo często jak się w takiej sytuacji zachować.

Próbując wyjaśnić przedstawioną kwestię w pierwszej kolejności należy zauważyć, że jej rozwiązanie musi być dokonane na gruncie dwóch różnych dziedzin prawa. Postępowanie upadłościowe jest bowiem częścią szeroko rozumianego prawa cywilnego, natomiast szkody w środowisku są domeną prawa ochrony środowiska, któremu najbliższe są administracyjne metody regulacji, w związku z czym jest ono uważane za jedną z gałęzi prawa administracyjnego. Pominięcie tej subtelności przedstawionego problemu mogłoby wypaczyć odpowiedź. Jednocześnie przypomnienie o tym zróżnicowaniu w przypadkach wątpliwych pozwala na pomocnicze odwołanie do innych rozwiązań prawnych stanowiących podstawę przywrócenia środowiska do stanu właściwego.


Z punktu widzenia postępowania upadłościowego najważniejsze znaczenie mają postanowienia art. 236 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2012, poz. 1112 z późn. zm.) stanowiącego, że: „Wierzyciel osobisty upadłego, który chce uczestniczyć w postępowaniu upadłościowym, jeżeli niezbędne jest ustalenie jego wierzytelności, powinien w terminie oznaczonym w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości zgłosić sędziemu-komisarzowi swoją wierzytelność.”. Z przytoczonego rozwiązania wynika zatem, że przedmiotem zgłoszenia co do zasady może być tylko istniejąca wierzytelność, w przeciwnym razie w obrocie prawnym nie występowałby wierzyciel. Nie mniejsze znaczenie z punktu widzenia rozwiązania przedstawionego na wstępie problemu mają także postanowienia art. 342 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego określającego, że „Należności podlegające zaspokojeniu z funduszów masy upadłości dzieli się na następujące kategorie:
1) kategoria pierwsza - koszty postępowania upadłościowego, przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości należności alimentacyjne oraz renty za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci oraz z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę, należności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia masy upadłości, należności z zawartych przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości umów, których wykonania zażądał syndyk, należności powstałe z czynności syndyka albo zarządcy oraz należności, które powstały z czynności upadłego dokonanych po ogłoszeniu upadłości, niewymagających zgody nadzorcy sądowego lub dokonanych za jego zgodą;
2) kategoria druga - przypadające za czas przed ogłoszeniem upadłości należności ze stosunku pracy, należności rolników z tytułu umów o dostarczenie produktów z własnego gospodarstwa rolnego, należności alimentacyjne oraz renty za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci i renty z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę, przypadające za dwa ostatnie lata przed ogłoszeniem upadłości należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, wraz z odsetkami i kosztami egzekucji;
3) kategoria trzecia - podatki i inne daniny publiczne oraz pozostałe należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, wraz z odsetkami i kosztami egzekucji;
4) kategoria czwarta - inne należności, jeżeli nie podlegają zaspokojeniu w kategorii piątej, wraz z odsetkami za ostatni rok przed datą ogłoszenia upadłości, z odszkodowaniem umownym, kosztami procesu i egzekucji;
5) kategoria piąta - odsetki, które nie należą do wyższych kategorii w kolejności, w jakiej podlega zaspokojeniu kapitał, a także sądowe i administracyjne kary grzywny oraz należności z tytułu darowizn i zapisów.”


Zakwalifikowanie wierzytelności związanych z naprawieniem szkód w środowisku do określonej kategorii zwiększa więc lub zmniejsza szanse na ich zaspokojenie z masy upadłościowej.

Z punktu widzenia naprawienia szkód w środowisku fundamentalne znaczenie mają zaś rozwiązania wynikające z ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. z 2014 r., poz. 210) określającego w art. 6 pkt 11, że przez szkodę w środowisku rozumie się negatywną, mierzalną zmianę stanu lub funkcji elementów przyrodniczych, ocenioną w stosunku do stanu początkowego, która została spowodowana bezpośrednio lub pośrednio przez działalność prowadzoną przez podmiot korzystający ze środowiska:
a) w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych, mającą znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony tych gatunków lub siedlisk przyrodniczych, z tym że szkoda w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych nie obejmuje uprzednio zidentyfikowanego negatywnego wpływu, wynikającego z działania podmiotu korzystającego ze środowiska zgodnie z art. 34 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody lub zgodnie z decyzją o środowiskowych uwarunkowaniach, o której mowa w art. 71 ust. 1 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2013 r. poz. 1235 i 1238),
b) w wodach, mającą znaczący negatywny wpływ na stan ekologiczny, chemiczny lub ilościowy wód,
c) w powierzchni ziemi, przez co rozumie się zanieczyszczenie gleby lub ziemi, w tym w szczególności zanieczyszczenie mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi.”
@page_break@


Z przytoczonej definicji wynika więc, że nie każda negatywna zmiana w środowisku automatycznie będzie mogła być uznana za szkodę w środowisku, do tego aby mogło to nastąpić muszą być bowiem spełnione wymienione w tym przepisie przesłanki ustawowe.
Z przytoczonych wyżej rozwiązań wynika zatem, że szkody w środowisku w mogą być uznane w pewnych sytuacjach za wierzytelność kwalifikującą się do zgłoszenia i zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym lub naprawczym. Wymaga to jednak spełnienia wymagań formalnych wynikających z przepisów prawa. Nie oznacza to także, że w każdym przypadku będą one traktowane w sposób tożsamy. Obowiązek naprawienia szkód w środowisku może być bowiem konsekwencją zobowiązań nałożonych na podmiot korzystający ze środowiska jeszcze przed ogłoszeniem upadłości jak i działań podjętych już przez syndyka w ramach prowadzonego postępowania upadłościowego.


Dlatego też zasadniczego znaczenia nabiera ustalenie jakie wierzytelności mogą stanowić przedmiot zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że wierzytelność jest prawem podmiotowym względnym, wynikającym z zobowiązaniowych stosunków prawnych. Źródłem tych stosunków są czynności prawne, akty administracyjne, konstytutywne orzeczenia sądowe, czyny niedozwolone, bezpodstawne wzbogacenie oraz inne zdarzenia prawne (W. Czachórski, s. 129; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2005, s. 27 i n.). Z przytoczonej definicji wynika zatem, że do wierzytelności powinny być zakwalifikowane także te wynikające z powstałej szkody w środowisku. Źródłem obowiązku ich naprawy mogą być bowiem zarówno decyzje administracyjne, jak i inne czynności prawne.

Wierzytelności podlegające zaspokojeniu w postępowaniu upadłościowym nie mają jednak charakteru jednorodnego dzielą się co do zasady na dwie grupy, to jest:
1) wierzytelności upadłościowe, czyli wierzytelności majątkowe powstałe w stosunku do upadłego przed ogłoszeniem upadłości;
2) wierzytelności w stosunku do masy, czyli wierzytelności majątkowe powstałe po ogłoszeniu upadłości, będące z reguły następstwem czynności syndyka lub zarządcy masy upadłości, w tym z czynności dokonywanych przez upadłego, jeżeli w postępowaniu z możliwością zawarcia układu powierzono mu sprawowanie zarządu masą (tak też M. Allerhand, Prawo upadłościowe, s. 298; tak samo także A. Jakubecki, Komentarz do art. 236 Prawa upadłościowego i naprawczego, Lex (El.) 2010).

Mówiąc o wierzytelnościach w stosunku do masy w praktyce przyjmuje się, że „Określenie "wierzytelność w stosunku do masy upadłości" jest tylko skrótem myślowym, bowiem masa upadłości nie jest podmiotem prawa, nie może być więc dłużnikiem. Zgłoszeniu w postępowaniu upadłościowym nie podlegają wierzytelności w stosunku do masy upadłości. Nie podlegają one ustaleniu w trybie postępowania upadłościowego, tzn. nie są umieszczane na liście wierzytelności, nawet gdyby miały być zaspokojone w ramach planu podziału funduszów masy (art. 343 ust. 1 p.u.n.; w tym celu powinny być one natomiast umieszczone w planie podziału funduszów masy). Chodzi o wierzytelności wynikające w zasadzie z czynności syndyka, których istnienie i wysokość powinna być mu znana. Jeżeli jednak istnienie lub wysokość wierzytelności okaże się między stronami sporna, to jej dochodzenie odbywa się w trybie odpowiedniego powództwa wytoczonego przeciwko albo przez masę upadłości (syndyka). Wierzytelność w stosunku do masy (także jeżeli została stwierdzona orzeczeniem właściwego organu) jest zaspokajana w trybie art. 343 p.u.n.” (wyrok SA w Szczecinie z dnia 19 grudnia 2012 r., sygn. I ACa 461/12, Lex nr 1281048).

Akceptując ten pogląd i próbując go przetransponować na grunt wierzytelności związanych z naprawą szkód powstałych w środowisku należy uznać, że mogą być one zakwalifikowane do różnych rodzajów wierzytelności upadłościowych. Jeżeli bowiem wierzytelności takie powstałyby przed ogłoszeniem upadłości, to trzymając się zaproponowanego wyżej podziału byłyby to wierzytelności upadłościowe. W sytuacji natomiast, gdy zobowiązania związane z naprawieniem szkód w środowisku powstałyby już po ogłoszeniu upadłości, to byłyby to wierzytelności masy upadłego. Różnica ta z punktu widzenia kolejności zaspokojenia ma istotne znaczenie. Koszty postępowania upadłościowego, przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości zgodnie z postanowieniami art. 342 Prawa upadłościowego i naprawczego kwalifikowane byłyby do pierwszej kategorii i jako takie zaspokajane w pierwszej kolejności. Natomiast w pozostałych przypadkach byłyby one kwalifikowane do trzeciej kategorii jako podatki i inne daniny publiczne oraz pozostałe należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, wraz z odsetkami i kosztami egzekucji. @page_break@

Oczywiście abstrakcyjne przeprowadzenie takiego podziału jest stosunkowo proste. Trudności pojawiają się jednak w przypadku konieczności zakwalifikowania konkretnych wierzytelności w praktyce. W przypadku podmiotów korzystających ze środowiska na podstawie pozwoleń zintegrowanych najlepszym przykładem zobowiązań w zakresie ochrony środowiska jakie mogą być na nie nakładane są te mające umocowanie w art. 211 ust. 2 pkt 5 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2013, poz. 1232 z późn. zm.), który pozwala na określenie w decyzji sposobu postępowania w przypadku zakończenia eksploatacji instalacji, w tym sposobu usunięcia negatywnych skutków powstałych w środowisku w wyniku prowadzonej eksploatacji, gdy są one przewidywane. Przywołany przepis ma bardzo szeroki zakres znaczeniowy i pozwala na nałożenie mocno zróżnicowanych obowiązków łącznie z tymi związanymi z zabezpieczeniem środków na przeprowadzenie np. rekultywacji terenu lub likwidację instalacji (jeżeli taki obowiązek nie wynika z przepisów szczególnych, takich jak np. Prawo geologiczne i górnicze).

W takim przypadku obowiązki związane z zabezpieczeniem środków na przywrócenie środowiska do stanu właściwego wiąże się z zamiarem zakończenia eksploatacji instalacji objętej pozwoleniem zintegrowanym. Potwierdzeniem takiego stanu może być decyzja wygaszająca pozwolenie na korzystanie ze środowiska lub pozwolenie na rozbiórkę instalacji (jeżeli są one wymagane). Zakończenie eksploatacji nie zawsze jest jednak konsekwencją zamierzonej decyzji podmiotu korzystającego ze środowiska. W wielu przypadkach jest to następstwem zewnętrznych uwarunkowań, tylko w pewnym zakresie zależnych od podmiotu korzystającego ze środowiska. Jednym z takich przypadków jest ogłoszenie upadłości podmiotu korzystającego ze środowiska na podstawie pozwolenia zintegrowanego. Samo ogłoszenie upadłości nie jest tożsame z zakończeniem procesu korzystania ze środowiska. Może on być bowiem w dalszym ciągu realizowany już przez syndyka i to ten ostatni po ocenie występujących uwarunkowań faktycznych i prawnych będzie decydował o sposobie przeprowadzenia postępowania upadłościowego. Może on dokonać zbycia zorganizowanej masy majątkowej w celu umożliwienia nabywcy prowadzenia dotychczasowego rodzaju działalności. W takiej sytuacji nabywca z reguły będzie zainteresowany przejęciem uprawnień wynikających z wydanych pozwoleń na korzystanie ze środowiska (na co pozwala art. 190 Prawa ochrony środowiska). W przypadku zbycia więc instalacji objętej np. pozwoleniem zintegrowanym i przejściem uprawnień i obowiązków wynikających z wydanego pozwolenia syndyk nie będzie musiał ponosić kosztów związanych z przywróceniem środowiska do stanu właściwego, obowiązek ten przejdzie bowiem na nabywcę instalacji i będzie się konkretyzował dopiero w momencie zamiaru zaprzestania korzystania ze środowiska przez ten podmiot. W związku z tym nie dojdzie do powstania wierzytelności niepieniężnej, która będzie musiała być zaspokojona w ramach prowadzonego postępowania upadłościowego.

Jeżeli jednak syndyk uzna, że nie ma możliwości zbycia instalacji z eksploatacją, których wiąże się obowiązek poniesienia kosztów związanych z przywróceniem środowiska do stanu właściwego jako zorganizowanej całości, a jedyną formą zaspokojenia wierzycieli jest zbycie poszczególnych składników majątkowych, to w tym momencie zdecyduje on o zakończeniu korzystania ze środowiska w zakresie wynikającym z wydanego pozwolenia zintegrowanego. W tym momencie konkretyzacji ulegną więc także obowiązki związane z przywróceniem środowiska do stanu właściwego wynikające z wydanego pozwolenia. Skoro jednak obowiązek ten powstanie już w trakcie prowadzonego postępowania upadłościowego to koszty związane z jego realizacją będą kosztami postępowania upadłościowego i jako takie na podstawie art. 236 pkt 1 Prawa upadłościowego i naprawczego będą zakwalifikowane do pierwszej kategorii zaspokojenia.

W analogiczny sposób będzie przedstawiała się także sytuacja w przypadku obowiązku zrekultywowania gruntów, które stały się zbędne do realizacji celów dotychczasowych. Zgodnie bowiem z postanowieniami odpowiednio art. 20 ust. 3 i 4 ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych „3. Rekultywację i zagospodarowanie gruntów planuje się, projektuje i realizuje na wszystkich etapach działalności przemysłowej. 4. Rekultywację gruntów prowadzi się w miarę jak grunty te stają się zbędne całkowicie, częściowo lub na określony czas do prowadzenia działalności przemysłowej oraz kończy się w terminie do 5 lat od zaprzestania tej działalności.” Jeżeli zatem grunty stały się zbędne do realizacji celów dotychczasowych w trakcie przeprowadzania postępowania upadłościowego, to koszt ich rekultywacji będzie także kosztem przeprowadzenia postępowania upadłościowego j jako taki będzie zakwalifikowany do pierwszej kategorii zaspokojenia.

Jeżeli natomiast przesłanki wymienione w art. 20 ust. 3 i 4 ustawy o ochronie gruntów wystąpiły jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, to będzie to zobowiązanie przejęte przez syndyka i jako takie będzie kwalifikowane do trzeciej kategorii zaspokojenia. W sytuacji zaś, gdy obowiązki rekultywacyjne są następstwem działań podjętych jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, to będą to wierzytelności upadłościowe, które jako takie będą zakwalifikowane do trzeciej kategorii zaspokojenia.

W bardzo podobny sposób należało będzie także traktować zobowiązania w zakresie naprawienia szkód w środowisku wynikające z działań podejmowanych na podstawie ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku. Jeżeli bowiem adresatem zobowiązań będzie podmiot korzystający ze środowiska już po ogłoszeniu upadłości, to koszt prowadzonych działań naprawczych będzie kosztem postępowania upadłościowego i jako taki będzie zakwalifikowany do pierwszej kategorii zaspokojenia. Jeżeli natomiast zobowiązania związane z naprawieniem szkód uległy konkretyzacji przed rozpoczęciem postępowania upadłościowego, to będą one kwalifikowane do trzeciej kategorii zaspokojenia na równi z innymi zobowiązaniami publicznoprawnymi.

Do czasu zakończenia działań naprawczych (których termin jeszcze nie upłynął) ich zakres może zostać zmodyfikowany przez zmianę w trybie art. 155 K.p.a. decyzji określającej zakres niezbędnych działań naprawczych np. przez wprowadzenie nowej technologii naprawienia szkody w środowisku albo jej modyfikację. W takim przypadku jeżeli doszłoby do zmiany wydanej decyzji zakres działań naprawczych uległby modyfikacji. Miałoby to miejsce już z inicjatywy syndyka działającego w imieniu upadłego. Byłoby to więc zobowiązanie, którego zakres realizacji uległ konkretyzacji już po ogłoszeniu upadłości. W związku z tym zgodnie z przedstawionymi wyżej ogólnymi regułami przekształciłoby się ono w zobowiązanie powstałe już po ogłoszeniu upadłości i jako takie kwalifikowane byłoby jako jeden z jej kosztów, a co za tym idzie kwalifikowane byłoby do pierwszej kategorii zaspokojenia. Upadły nie miał bowiem możliwości przewidzenia nowych kosztów związanych z przeprowadzeniem działań naprawczych, a zatem trudno uznawać aby to było jego zobowiązanie.

Podsumowując zatem powyższe rozważania należy stwierdzić, że ewentualne zobowiązania z tytułu naprawienia szkód w środowisku spowodowanych przez podmiot upadły zaliczane będą do pierwszej albo trzeciej kategorii zaspokojenia. Do pierwszej kategorii będą one kwalifikowane wówczas gdy obowiązek podjęcia działań zapobiegawczych lub naprawczych ulegnie konkretyzacji już po ogłoszeniu upadłości. W takim przypadku będą one bowiem wierzytelnościami obciążającymi masę upadłościową. Do trzeciej kategorii zobowiązania z tego tytułu będą zaś kwalifikowane wówczas gdy obowiązki związane z naprawieniem szkód w środowisku uległy konkretyzacji jeszcze przed ogłoszeniem upadłości podmiotu korzystającego ze środowiska. W takiej sytuacji są to bowiem wierzytelności upadłego, która powinna być zaspokojone w postępowaniu upadłościowym. Dlatego też samorządy powinny dbać aby wierzytelności powstające z tytułu korzystania ze środowiska były właściwie kwalifikowane. Od tego bowiem często zależy, czy w postępowaniu upadłościowym będą zabezpieczone odpowiednie środki na ich naprawienie, czy też nie.