Często zdarza się tak, że wartość gruntu jest zmienna w czasie. W wielu przypadku jest to skutkiem czynników niezależnych od właściciela gruntów, a następuje wskutek działań lokalnych władz (organów gminy). Wówczas cena nieruchomości gruntowych wzrasta. Ustawodawca uznał za zasadne, aby jednostki samorządu terytorialnego miały udział w dochodach właścicieli gruntów, które to dochody zwiększają się wskutek różnego rodzaju działań organów gminy odnoszących się do danych gruntów. Wyrazem tego jest umożliwienie jednostkom samorządu terytorialnego pobieranie tzw. opłat adiacenckich.

Regulacje prawne dotyczące tych kwestii znajdują się w przepisach ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 z późn. zm.) - dalej u.g.n.. Przepisy u.g.n. definiują same pojęcie opłaty adiacenckiej. Zgodnie z przepisem art. 2 pkt 11 u.g.n. przez opłatę adiacencką rozumieć należy opłatę ustaloną w związku ze wzrostem wartości nieruchomości spowodowanym budową urządzeń infrastruktury technicznej z udziałem środków Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego, środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej lub ze źródeł zagranicznych niepodlegających zwrotowi, albo opłatę ustaloną w związku ze scaleniem i podziałem nieruchomości, a także podziałem nieruchomości.

Tak więc opłaty adiacenckie mogą być pobierane w związku ze wzrostem wartości nieruchomości, o ile nastąpiło to wskutek:
- budowy urządzeń infrastruktury technicznej finansowanej (choćby w części) ze środków publicznych albo,
- scaleniem i podziałem nieruchomości albo,
- podziałem nieruchomości.

Samo słowo „adiacencka” ma natomiast pochodzenie łacińskie. Pochodzi o łacińskich słów „iacere” - co oznacza „leżeć”, zaś słowo „ad” ma w tym przypadku znaczenie „przy”. W związku z tym „adiacere” można tłumaczyć jako „leżeć przy”. W tym kontekście chodzi przede wszystkim o opłatę związaną z tym, że nieruchomość leży przy zbudowanych urządzeniach infrastruktury technicznej. Niejako zaś przy okazji, tą nazwą określono także opłaty jakie mogą być pobrane w związku ze wzrostem wartości nieruchomości wskutek scalenia i podziału gruntów, bądź samego podziału gruntu.

Charakter opłaty

Opłaty adiacenckie są pewnym rodzajem daniny publicznej. Nie mają one charakteru podatków. Brak im bowiem cechy nieodpłatności (która jest jedną z cech konstrukcyjnych podatków). Opłata adiacencka jest bowiem należna w zamian za określone działania jednostek samorządu terytorialnego, skutkujące wzrostem wartości nieruchomości.

Niepodatkowy charakter opłaty adiacenckiej był podkreślany w orzecznictwie sądowym. Przykładowo w wyroku z dnia 20 grudnia 2002 r., I SA 342/01 (Monitor Prawniczy z 2003 r. Nr 3, s. 98) NSA stwierdził jednoznacznie: „Opłata adiacencka na rzecz gminy z tytułu wzrostu wartości nieruchomości nie jest podatkiem”. Oczywiście mimo braku charakteru podatkowego opłata adiacencka pozostaje opłatą (należnością) o charakterze publicznoprawnym.

Do opłat tych stosuje się przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.) - dalej o.p., w zakresie nieuregulowanym w u.g.n.. Opłata adiacencka jest bowiem niepodatkową należnością budżetów jednostek samorządu terytorialnego, do której ustalania uprawnione są organy podatkowe (wójt, burmistrz, prezydent miasta).

Jednym z wyjątków – w stosowaniu przepisów o.p. - jest to, że zgodnie z przepisem art. 148 ust. 2 u.g.n. do skutków zwłoki lub opóźnienia w zapłacie opłaty adiacenckiej stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego. Oznacza to, że przede wszystkim, że zaległości z tytułu opłat adiacenckich nie podlegają „odsetkom za zwłokę”, lecz odsetkom ustawowym.