Podstawy prawne odpowiedzialności karnej w dziedzinie ochrony środowiska

Odpowiedzialność karna w ochronie środowiska występuje w dwóch formach: jako odpowiedzialność za przestępstwa i odpowiedzialność za wykroczenia. Regulacje prawne odnoszące się do odpowiedzialności karnej są bardzo rozległe i rozproszone w licznych aktach prawnych.

Odpowiedzialność karna ma swe podstawy prawne w:

  1. ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.) - dalej k.k.,
  2. ustawy z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeksu wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275) - dalej k.w.
  3. ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późn. zm.) - dalej p.o.ś.,
  4. poszczególnych ustawach szczególnych (np. prawie łowieckim, ustawie o ochronie zwierząt, ustawie o ochronie przyrody, ustawie o odpadach czy ustawie o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów, których przepisy stanowią lex specialis w stosunku do kodeksu karnego).

Odpowiedzialność karna w przepisach ustawy - Prawo ochrony środowiska

Przepisy o odpowiedzialności karnej, zawarte w ustawie p.o.ś., mają charakter stosunkowo szczegółowy, związane są z sankcjonowaniem niedotrzymania szeregu wymagań wynikających z p.o.ś. Czyny naruszające te wymagania traktowane są z reguły jako wykroczenia (art. 361 p.o.ś.). Stosownie do przepisów art. 19-24 k.w., zagrożone są one zatem karami: aresztu (od 5 do 30 dni), ograniczenia wolności (trwa 1 miesiąc), grzywny (od 20 zł do 5 000 zł). Kodeks wykroczeń wyróżnia ponadto karę nagany, jednak nie jest ona przewidziana jako sankcja w przepisach p.o.ś.

Istnieje ścisły związek odpowiedzialności karnej z realizacją obowiązków administracyjnoprawnych. Przepisy prawnokarne spełniają bowiem służebną rolę wobec potrzeby respektowania postanowień prawa administracyjnego, które to zasadniczo wyznacza zasięg i treść prawie całości podstawowych obowiązków w ochronie środowiska. Tak więc, przedmiotem ochrony karnej jest nie tylko określona wartość środowiska, ale także realizacja wyznaczonych obowiązków administracyjnoprawnych, np. niewykonanie pomiarów wielkości emisji sankcjonowane jest odpowiedzialnością za wykroczenie jako zachowanie polegające na nierealizacji obowiązków, których podstawę stanowią przepisy prawa administracyjnego.

Stanami faktycznymi penalizowanymi w p.o.ś. są w szczególności: naruszanie warunków decyzji o dopuszczalnym poziomie hałasu[1], zaniechanie obowiązku gromadzenia bądź przetwarzania danych dotyczących pomiaru poziomu substancji lub energii w środowisku oraz wielkości emisji[2], niezapewnienie przez inwestora ochrony środowiska w trakcie prac budowlanych na obszarze prowadzenia tych prac[3].


Przestępstwa wobec środowiska w przepisach kodeksu karnego

Akt p.o.ś. nie wprowadza zmian do ogólnych zasad odpowiedzialności za przestępstwa wobec środowiska, egzekwowanej na podstawie k.k. Przestępstwa określone w art. 181 - 188 k.k. zagrożone są głównie karą pozbawienia wolności. Wszystkie te przestępstwa mogą być popełnione zarówno z winy umyślnej, jak i nieumyślnej. Charakterystyczne jest przy tym, że odpowiedzialność karna dotyczy najczęściej szkód powstałych w sposób gwałtowny, widoczny i ewidentnie odczuwany, a omija szkody, których wynik końcowy jest efektem długotrwałej kumulacji[4].

Art. 182 k.k. reguluje typ przestępstwa nazywany przestępnym zanieczyszczeniem środowiska. Dobrem chronionym przez dyspozycję art. 182 k.k. jest życie i zdrowie ludzi oraz zasoby świata roślinnego i zwierzęcego, narażane wskutek spowodowania zanieczyszczenia, czyli wprowadzenia do wody, powietrza lub ziemi różnego rodzaju substancji w postaci ciał stałych, płynów lub gazów. Zakazaną, czyli bezprawną formą zanieczyszczania wody, powietrza lub ziemi, jest takie zanieczyszczenie, które może zagrażać życiu lub zdrowiu wielu osób lub powodować zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach. Przy ocenie bezprawności zachowania się sprawcy decydującym kryterium powinno być zagrożenie (zniszczenie) abstrakcyjno – konkretne; oceniana ma bowiem być potencjalna możliwość wystąpienia wskazanych skutków. Oznacza to, że należy dokonać oceny możliwości wystąpienia ewentualnych następstw niezależnie od rzeczywiście zaistniałych skutków.

Szczególnym rodzajem negatywnego oddziaływania na życie i zdrowie ludzi oraz zasoby świata roślinnego i zwierzęcego są czyny polegające na bezprawnym postępowaniu z odpadami lub substancjami oraz na bezprawnym sprowadzeniu z zagranicy odpadów lub substancji zagrażających środowisku (art. 183 k.k.) Dyspozycja zawarta w art. 183 § 1 zakłada sześć rodzajów bezprawnego działania:

  • składowanie,
  • usuwanie,
  • przetwarzanie,
  • dokonywanie odzysku,
  • unieszkodliwianie,
  • transportowanie.


Podobnie jak w art. 182 k.k., wskazane działania będą przestępstwem w przypadku wykazania, że ich skutkiem mogłoby być spowodowanie zagrożenia dla życia lub zdrowia wielu osób lub spowodowanie zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach. Sankcjonowane zachowania zagrożone są karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Z kolei przepis art. 183 § 2 k.k. za przestępstwo uznaje sprzeczne z wymaganiami określonymi prawem przywożenie z zagranicy substancji zagrażających środowisku. Przestępstwo to jest już tzw. przestępstwem bezskutkowym, bowiem dla jego popełnienia nie jest konieczne ustalanie chociażby możliwości powstania jakiegokolwiek niebezpieczeństwa.

Warto zauważyć, że art. 183 k.k. w § 3 wskazuje, że taką samą karą, a więc od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności, zagrożone jest popełnienie czynów wskazanych w § 1 i 2 i 4 tego artykułu wbrew obowiązkowi. Przepis § 3 rozszerza zatem krąg podmiotowy przestępstwa przewidzianego w § 1 na osoby, na których ciąży obowiązek przeciwdziałania zachowaniom ujętym w § 1. Obowiązki takie nakłada u.o. głównie na właścicieli i kierowników jednostek organizacyjnych[5]. Z treści tego przepisu można wywnioskować ponadto, że przestępstwo to może przybierać formę zaniechania lub działania, jak i różne postaci – tolerowania lub wyraźnego akceptowania, czy nawet polecenia wykonania takich czynności lub też zaniechania wymaganego nadzoru, co ułatwia bezpośredniemu sprawcy dokonanie czynności przewidzianych w § 1[6]. A zatem ustawodawca tą regulacją chciał zawęzić krąg podmiotów, których obejmuje ta odpowiedzialność do osób, których zadaniem jest przeciwdziałać nielegalnemu postępowaniu z odpadami, a więc do osób, na których ciążą szczególne obowiązki w zakresie ochrony środowiska.

Karą od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności zagrożone jest wbrew przepisom przywożenie odpadów z zagranicy oraz wywożenie odpadów za granicę (art. 183 § 4 k.k.). Natomiast kto bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia albo wbrew jego warunkom przywozi z zagranicy lub wywozi za granicę odpady niebezpieczne podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (art. 183 § 5 k.k.).

 

 

A.Jaworowicz-Rudolf