Ochrona różnorodności biologicznej - metody ochrony gatunkowej in situ i ex situ

Niniejszy komentarz ma na celu popularyzację wiedzy w zakresie ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju. Wyjaśnia on na czym polega ochrona gatunków roślin i zwierząt metodami in situ i ex situ. Komentarz kierowany jest do organów administracji, stowarzyszeń ekologicznych, lokalnych społeczności, fundacji i szkół zobowiązanych do prowadzenia edukacji, propagowania wiedzy oraz zobowiązanych do realizacji Polityki Ekologicznej Państwa.

Różnorodność biologiczna oznacza zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów”.(z tekstu Konwencji o różnorodności biologicznej, ogłoszonej na „Szczycie Ziemi” w Rio de Janeiro 1992).

Ochrona różnorodności biologicznej

Ochrona różnorodności biologicznej to systemowe działania podejmowane na rzecz trwałego zachowania wszystkich elementów różnorodności biologicznej w miejscach ich naturalnego występowania - ochrona in situ oraz zagrożonych gatunków, podgatunków i odmian poza miejscami ich naturalnego występowania bądź powstania - ochrona ex situ.

Szczyt Ziemi

Zasady ochrony, pomnażania oraz korzystania z zasobów różnorodności biologicznej określa Konwencja o różnorodności biologicznej, nakazująca ochronę przyrody na trzech poziomach: genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym. Została ona podpisana w dniu 5 czerwca 1992 roku w Rio de Janeiro podczas konferencji „Środowisko i Rozwój” (UNICED), znanej jako „Szczyt Ziemi”.

Zobowiązywała ona państwa ją ratyfikujące, w tym Polskę (od 1995 r.), do dokonania własnych ocen różnorodności biologicznej oraz do opracowania i wdrożenia strategii jej ochrony.

Pojęcie „ochrona” rozumiane jest jako wiele przedsięwzięć polegających na zachowaniu różnorodności biologicznej na wszystkich jej poziomach, restytucji elementów utraconych, tworzeniu form gospodarowania zasobami różnorodności biologicznej.

Ważnym elementem „strategii ochrony” jest monitoring różnorodności biologicznej i prowadzenie bazy danych. Celem monitoringu jest gromadzenie w ujęciu dynamicznym, przetwarzanie i udostępnianie informacji ilościowych i jakościowych o stanie jej elementów (genotypów, gatunków, ekosystemów i układów ponadekosystemalnych) w różnych warunkach środowiskowych na obszarze całego kraju.

Ochrona różnorodności biologicznej in situ

Ochrona in situ (łac. in situ - na miejscu), to ochrona gatunku chronionego, realizowana w jego naturalnym środowisku życia przez zachowanie niezmienionych warunków środowiskowych oraz zaniechanie pozyskiwania osobników tego gatunku lub dostosowanie rozmiarów i metod pozyskiwania do możliwości ich reprodukcji. Ochronie in situ służą przede wszystkim rezerwaty i parki narodowe.

Ochrona  różnorodności biologicznej ex situ

Ochrona ex situ (łac. ex situ - poza miejsce), to ochrona gatunku chronionego realizowana przez przeniesienie go do ekosystemu zastępczego, gdzie może on dalej żyć samodzielnie w warunkach naturalnych, lub do środowiska sztucznie stworzonego, w którym musi być otoczony stałą opieką człowieka. Przenoszone mogą być całe osobniki roślin albo ich nasiona, bulwy i kłącza, całe osobniki zwierząt lub ich materiał rozrodczy. Ochronę ex situ mogą podejmować jedynie instytucje naukowe, urzędy konserwatorskie i parki narodowe. W ten typ ochrony zaangażowane są głównie ogrody botaniczne i zoologiczne, gdzie prowadzone są badania zagrożonych gatunków, ich rozmnażanie i wymiana.

Wybór metody ochrony in situ lub ex situ zależy od charakteru i stopnia zagrożenia - populacje silnie zagrożone i zanikające mogą być zachowane jedynie w warunkach ex situ.

Przyczyny zanikania gatunków

• Najważniejszą przyczyną zanikania gatunków jest utrata siedlisk ich występowania na skutek szeroko rozumianej działalności populacji ludzkiej, której intensywny wzrost liczebności przyspieszył zużycie wszystkich zasobów przyrody.
• Równie groźne w skutkach jest przekształcenie naturalnych biotopów (miejsc egzystowania organizmów), niszczenie siedlisk (wycinanie lasów, zmiany stosunków hydrologicznych) i ich fragmentacja.
• Do zwiększenia tempa tego zjawiska przyczynia się także zanieczyszczenie środowiska, skażenie wód, powietrza i gleb.
• Inną ważną przyczyną wymierania staje się wprowadzanie przez człowieka gatunków pochodzących z innych rejonów geograficznych (introdukcja), której skutkiem jest konkurencyjne wypieranie rodzimych taksonów.
• Trzecią istotną przyczyną jest nadmierna eksploatacja zasobów przyrodniczych przez bezpośrednie zabijanie organizmów.

Efektem jest zmniejszenie liczebności populacji, kurczenie się ich zasięgów, a to w bezpośredni sposób może prowadzić do osłabienia gatunków.

Lista gatunków zagrożonych wyginięciem

Gwałtowne ubywanie gatunków i zagrożenie wymarciem dla wielu roślin i zwierząt skłoniły Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN, obecnie Światowa Unia Ochrony Przyrody) do zwrócenia uwagi opinii publicznej na te zjawiska. W efekcie, w wyniku działania Komisji Gatunków Wymierających IUCN, w 1949 roku powstała pierwsza lista gatunków zagrożonych wyginięciem. Zawierała 13 gatunków ptaków i 14 gatunków ssaków. W kolejnych latach nowe edycje tak zwanych „czerwonych list” stawały się coraz dłuższe. Czerwona lista (ang. Red List) to światowy (albo krajowy) wykaz gatunków wymarłych, ginących, zagrożonych i rzadkich w poszczególnych grupach systematycznych, dla których określono kategorie zagrożenia, zgodnie z kryteriami opracowanymi przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów.
Czerwone listy i księgi są źródłem informacji wykorzystywanym w systemie monitoringu różnorodności biologicznej oraz stanowią podstawę budowania programów ochrony i restytucji gatunków.

Ochrona bioróżnorodności w Polsce

W Polsce wykonano pierwszą ocenę stanu różnorodności biologicznej w 1991 r. oraz opracowano m.in.:

• czerwoną księgę roślin i czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych (kręgowce i bezkręgowce),
• ostoje ptaków w Polsce,
• monografię „Ptaki Polski”,
• czerwoną listę biotopów Morza Bałtyckiego,
• atlas rozmieszczenia w Polsce siedlisk mokradłowych.

Podstawą prawną dotyczącą ochrony przyrody, w tym zachowania różnorodności biologicznej, jest ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220)- dalej u.o.p., wraz z aktami wykonawczymi dotyczącymi programów ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów (art. 57 u.o.p.). Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów ma więc na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących organizmów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej (art. 46 u.o.p.).

Wprowadzenie w szerszym zakresie ochrony siedlisk przyrodniczych w u.o.p. jest elementem harmonizacji prawa polskiego z prawem Unii Europejskiej przez spełnienie wymagań dyrektywy 92/43 „habitatowej” (Dz. Urz. L. z 1992 r. Nr 206, str. 7) i dyrektywy 2010/147 - „ptasiej” (Dz. Urz. L. z 2010 r. Nr 20, str. 7).