Identyfikacja zwłok - problemy medyczne i konsekwencje prawne

Komentarz dotyczy problemów medycznych i konsekwencji prawnych, jakie wiążą się z identyfikacją zwłok. W opracowaniu przedstawiono problematykę zgonów szpitalnych oraz zagadnienie identyfikacji zwłok o nieustalonej tożsamości. Wskazano także na szereg konsekwencji związanych z niemożliwością ustalenia tożsamości nieznanych zwłok lub szczątków ludzkich.

1. Identyfikacja zwłok

Problematyka identyfikacji zwłok ma charakter wielopłaszczyznowy. W sensie medycznym problem ten sprowadza się do stosowania określonych metod identyfikacji uznanych za skuteczne. W sensie prawnym natomiast jest to zagadnienie wymagające omówienia w dwóch zupełnie odmiennych aspektach. Po pierwsze, uwagę skupić należy na przypadkach zwłok, gdzie ustalenie tożsamości nie rodzi żadnych problemów, w tej kategorii wskazać można np. tzw. zgony szpitalne. Po drugie, na uwagę zasługują przypadki zgonów, przy których zidentyfikowanie zmarłego stanowi niekiedy bardzo poważny problem. W niniejszym komentarzu zostały scharakteryzowane zarówno problemy stricte medyczne, jak i problemy prawne.

2. Zgony „szpitalne”

Przystępując do analizy problematyki będącej przedmiotem zainteresowania niniejszego komentarza należy zauważyć, że co do zasady mamy do czynienia z przypadkami zgonów, w których identyfikacja osoby zmarłej zazwyczaj nie stanowi problemu. Procedurę w sprawie postępowania ze zwłokami osób zmarłych w szpitalu określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 31 października 2006 r. w sprawie postępowania ze zwłokami osób zmarłych w szpitalu (Dz. U. Nr 203, poz. 1503) − dalej r.p.z.s. Zgodnie z § 4 r.p.z.s. po stwierdzeniu przez lekarza zgonu, pielęgniarka wypełnia kartę skierowania zwłok do chłodni oraz zakłada na przegub dłoni albo stopy osoby zmarłej identyfikator wykonany z tasiemki, płótna lub tworzywa sztucznego, po czym zwłoki wraz z tą kartą oraz identyfikatorem są przewożone do chłodni.

Wspomniana karta zawiera:

• imię i nazwisko osoby zmarłej;
• PESEL osoby zmarłej, a w przypadku braku numeru PESEL − serię i numer dokumentu stwierdzającego tożsamość;
• datę i godzinę zgonu;
• godzinę przyjęcia zwłok osoby zmarłej do chłodni;
• imię, nazwisko i podpis pielęgniarki wypełniającej kartę.

Identyfikator zawiera:

• imię i nazwisko osoby zmarłej;
• PESEL osoby zmarłej, a w przypadku braku numeru PESEL − serię i numer dokumentu stwierdzającego tożsamość;
• datę i godzinę zgonu.

W rzadkich przypadkach, kiedy nie jest możliwe ustalenie tożsamości osoby zmarłej w szpitalu, w karcie skierowania do chłodni oraz na identyfikatorze nanosi się oznaczenie "NN" z podaniem przyczyn i okoliczności, które uniemożliwiają ustalenie tożsamości. Zwłoki osoby zmarłej przewożone są do chłodni, przy czym następuje to nie wcześniej niż po upływie dwóch godzin od czasu zgonu, wskazanego w dokumentacji medycznej. W okresie pomiędzy stwierdzeniem zgonu a przewiezieniem do chłodni, zwłoki osoby zmarłej są przechowywane w specjalnie przeznaczonym do tego celu pomieszczeniu, a w razie jego braku − w innym chłodnym miejscu, z zachowaniem godności należnej zmarłemu.

3. Identyfikacja zwłok o nieustalonej tożsamości

Jak wspomniano wcześniej, tzw. zgony szpitalne zazwyczaj nie stanowią problemu z punktu widzenia identyfikacji osoby zmarłej. Niestety poza wskazanymi powyżej przypadkami występują także przypadki zgonów osób, których identyfikacja jest utrudniona. W tej kategorii znajdują się zgony będące następstwem popełnienia przestępstwa, często też zgony osób bezdomnych, osób samotnych, gdzie z uwagi na brak rodziny czy brak znajomych często proces ustalenia tożsamości jest utrudniony, także ofiary katastrof lotniczych, zamachów terrorystycznych, itp. Z uwagi na skalę problemu, kryminalistyka, medycyna wraz z naukami pokrewnymi systematycznie zmierza do tworzenia coraz doskonalszych metod ustalania tożsamości tzw. zwłok NN. W tym celu wykorzystywane są różne techniki, przy czym nie wszystkie one są równie skuteczne .
Wśród metod identyfikacji nieznanych zwłok i szczątków ludzkich warto wymienić:

Porównanie kodu genetycznego DNA

Jest to metoda najbardziej skuteczna i wiarygodna, oparta na porównaniu kodu genetycznego osoby zmarłej z materiałem porównawczym. Aktualnie metoda ta ma bardzo szerokie zastosowanie, stosunkowo szybko pozwala właściwie z pewnością ustalić tożsamość nieznanych zwłok. Dla swojego zastosowania wymaga jednak istnienia tzw. materiału porównawczego, a więc materiału, dzięki któremu możliwe będzie dokonanie porównania. Mogą być to próbki materiału biologicznego pobrane od rodziny zmarłego, mogą to być próbki pobrane z mieszkania, próbki znajdujące się w policyjnej bazie Genom. Niezależnie jednak skąd próbki zostaną pobrane, ważne jest to, aby ów materiał porównawczy istniał, w przeciwnym razie ustalenie tożsamości osoby zmarłej na podstawie samej tylko analizy DNA nieznanych zwłok nie będzie możliwe.

Przykład 1
W ostatnim okresie metoda polegająca na analizie DNA była wykorzystywana podczas identyfikacji ofiar katastrofy prezydenckiego samolotu pod Smoleńskiem.

Badania DNA były wykorzystane podczas analizy szczątków Ludwika XVII. Podejrzewano, iż następca tronu nie zmarł w więzieniu. W celu weryfikacji tej teorii pobrano do analizy materiał genetyczny ze szczątków chłopca, który zmarł w więzieniu i który uważany był za Ludwika XVII. Po przeprowadzeniu analizy okazało się, że szczątki faktycznie należały do Ludwika XVII.

Porównanie odcisków palców

Jest to metoda znana od XIX w. Od tego okresu przechodziła różne etapy i do czasu upowszechnienia metody DNA była techniką, która była najpopularniejsza nie tylko w zakresie identyfikacji nieznanych zwłok, ale także w kontekście ustalenia sprawców przestępstw. Podobnie jak metoda DNA, metoda daktyloskopijna także wymaga porównania z materiałem porównawczym, a więc z zabezpieczonymi śladami odcisków palców potencjalnie należącymi do osoby zmarłej, lub np. z materiałem zgromadzonym w policyjnej bazie AFIS. Wadą tej metody jest to, iż w przypadkach zamierzonego utrudnienia identyfikacji zwłok, może dochodzić do eliminowania możliwości pobrania odcisków palców do analizy poprzez np. odcinanie fragmentów kończyn górnych.

Badanie uzębienia i innych danych odontologicznych

Jest to metoda często stosowana w USA, w Polsce nie należy do najpopularniejszych, bowiem materiałem porównawczym przy analizie opartej na tej metodzie są dokumenty stanowiące np. zdjęcia rentgenowskie uzębienia potencjalnej ofiary .

Przykład 2
Metoda ta przyczyniła się do identyfikacji sprawcy wielu zabójstw na tle seksualnym. Sprawca podczas dokonywanych czynności często gryzł ofiarę, pozostawiając tym samym na jej ciele ślady swojego uzębienia. Po tym jak został zatrzymany przeprowadzono analizę i okazało się, że wynik analizy porównującej uzębienie podejrzanego, ze śladami na ciałach ofiar potwierdził winę. Sprawcą okazał się Ted Bundy.

Metoda radiologiczna

Metoda ta polega na identyfikacji nieznanych zwłok na podstawie sporządzonych pośmiertnie zdjęć rentgenowskich i porównaniu ich ze zdjęciami zrobionymi za życia.

Porównanie danych medycznych

Podobnie jak metoda radiologiczna, metoda identyfikacji na podstawie uzębienia, także metoda identyfikacji na podstawie danych medycznych dla swojego zastosowania wymaga materiału porównawczego w postaci dokumentacji medycznej.

Porównanie znaków szczególnych

W niektórych okolicznościach metoda identyfikacji oparta o porównanie znaków szczególnych może być bardzo skuteczna. Często charakterystyczny tatuaż, blizna, znamię może przyczynić się do identyfikacji osoby zmarłej, której tożsamość dotychczas nie została ustalona. Należy jednak mieć na względzie także to, iż w niektórych przypadkach, w szczególności, gdy zgon był następstwem przestępstwa np. porachunków mafijnych itp., sprawca znając chociażby podstawowe informacje z zakresu identyfikacji nieznanych zwłok może, chcąc utrudnić pracę policji, usunąć charakterystyczne znamiona, blizny, tatuaże z ciała zmarłego.

Porównanie danych rysopisowych

Jest to metoda bardzo zawodna, szczególnie w przypadków zgonów „dawnych”, gdzie ciało przez długi czas znajdowało się w niekorzystnych warunkach atmosferycznych np. wystawione na działanie silnego słońca i bardzo wysokiej temperatury, lub przez długi czas przebywało w wodzie, itp. Procesy pośmiertne przebiegające w tym czasie w organizmie, ewentualne działanie czynników zewnętrznych np. dzikich zwierząt może znacznie zniekształcić ciało zmarłego, co utrudni albo nawet uniemożliwi identyfikację zwłok.

Identyfikacja na podstawie rzeczy osobistych i dokumentów

Podobnie jak w przypadku danych rysopisowych, tak i w przypadku identyfikacji na podstawie rzeczy osobistych znalezionych przy zwłokach trudno jest mówić o pewnej identyfikacji nieznanych zwłok. Z łatwością można sobie wyobrazić sytuację, w której obok ciała osoby zmarłej, świadomie zostają pozostawione dokumenty, biżuteria, zdjęcia należące do innej osoby po to tylko, by wprowadzić w błąd organa ścigania.

Identyfikacja w drodze rozpoznania przez rodzinę, znajomych

Jest to metoda zawodna, szczególnie jeśli mowa o przypadkach zgonów „dawnych” oraz o zgonach w następstwie zamachu terrorystycznego czy katastrofy np. lotniczej. Poziom stresu osób dokonujących identyfikacji jest tak duży w takich przypadkach, że może to doprowadzić do błędnych decyzji i wniosków.
(...)

Gałęska-Śliwka Anita