Czy lekarz ma obowiązek powiadomienia policji/prokuratury o fakcie zajścia w ciążę 15-latki?
Dziewczyna zgłasza się na wizytę ginekologiczną wraz z matką, obie potwierdziły, że nie doszło do gwałtu. Młodzi "przyszli rodzice" zamierzają się pobrać. Ojciec dziecka nie ukończył 18 lat.
Lekarz nie ma prawnego obowiązku powiadamiania prokuratury o ciąży nieletniej. Obowiązek zawiadomienia prokuratury o ciąży nieletniej może wyniknąć w sytuacji zaistnienia przesłanek z art. 40 ust. 2 pkt 2-4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 464 z późn. zm) - dalej u.z.l.l.d.
Uregulowania przewidziane w art. 304 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego - dalej k.p.k., przewidują obowiązek powiadomienia o każdym przestępstwie ściganym z urzędu. Z drugiej strony na lekarzu jako osobie zaufania społecznego ciąży obowiązek zachowania w tajemnicy informacji dotyczących pacjenta. W tej sytuacji możemy mieć przykład konfliktu interesu.
Zgodnie z art. 200 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeksu karnego - dalej k.k. obcowanie płciowe z małoletnim poniżej 15 lat jest przestępstwem. Przestępstwo z art. 200 k.k. jest przestępstwem ściganym z urzędu. Zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa może nastąpić, jednak pod pewnymi warunkami. Jako zasadę należy przyjąć, że powiadomienie o popełnieniu czynu zabronionego na osobie pacjenta powinno być oparte o zgodę pokrzywdzonego pacjenta bądź jego przedstawiciela ustawowego. W pierwszej kolejności lekarz powinien poinformować przedstawiciela ustawowego o konieczności podjęcia działań zmierzających do zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, bądź uzyskać zgodę na poinformowanie o tym organów ścigania. Zgoda przedstawiciela ustawowego będzie wyłączała konieczność zachowania tajemnicy lekarskiej, o czym stanowi art. 40 ust. 2 pkt 4 u.z.l.l.d. Prawo nie wymaga szczególnej formy wyrażenia zgody na wyłączenie tajemnicy zawodowej, jednak w praktyce powinna ona być wyrażona w sposób wyraźny i niebudzący wątpliwości (zob. D. Karkowska "Prawa pacjenta" Warszawa 2004 s. 359). W przypadku braku zgody przedstawiciela ustawowego należy rozważyć czy nie zaistnieje przesłanka przewidziana w art. 40 ust. 2 pkt 3 u.z.l.l.d.
Co do wieku "ojca dziecka" należy pamiętać iż zgodnie z przepisami prawa karnego odpowiedzialność karną ponoszą osoby które popełniły czyn zabroniony po ukończeniu 17 roku życia (art. 10 § 1 k.k.). Poniżej tego wieku osoba taka może ponieść odpowiedzialność na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich Lekarz jeżeli uzna za konieczne powiadomienie organów ścigania o zaistnieniu takiej sytuacji, powinien pamiętać iż kwestia wieku ojca dziecka, ani też chęć wstąpienia w związek małżeński nie jest okolicznością mającą wpływ na podjęcie decyzji o złożeniu zawiadomienia.
Tajemnica lekarska ulega jednak pewnym ograniczeniom. Przepis art. 40 ust. 2-4 u.z.l.l.d., możliwość zwolnienia lekarza z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej następuje m.in. w poniższych przypadkach:
- badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych, na podstawie odrębnych ustaw, organów i instytucji; wówczas lekarz jest obowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje;
- pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej ujawnienia;
- zachowanie tajemnicy lekarskiej może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób.
Podjęcie działań przez lekarza bez uzyskania takiej zgody, może stanowić naruszenie tajemnicy lekarskiej. Tajemnica lekarska ma charakter względny, oznacza to ze może dojść do jej uchylenia w sytuacjach przewidzianych przepisami prawa. Przepis art. 40 ust. 2 pkt 3 u.z.l.l.d. w sposób jednoznaczny stanowi, że lekarz zwolniony jest z obowiązku zachowania tajemnicy w sytuacji, w której zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia pacjenta lub innych osób. W przypadku małoletniego, zdaniem Autora możliwe jest powołanie się na zaistnienie wskazanych okoliczności, zważywszy na zapisy zawarte m.in.: w Konwencji o Prawach Dziecka z dnia 20 listopada 1989 r.. Przesłanka z tego artykułu ma charakter ogólny, decyzja o jej ujawnieniu zależy wyłącznie od personelu medycznego, bez względu na zgodę lub sprzeciw pacjenta bądź jego przedstawiciela ustawowego. Podstawą uchylenia tajemnicy powinno być "racjonalne przekonanie" lekarza, iż przedstawiciel ustawowy nie podejmie odpowiednich kroków, a dobro małoletniego (jego życie psychiczne bądź fizyczne) będzie zagrożone. Zawiadomienie organów ścigania na podstawie art. 40 ust. 2 pkt 3 u.z.l.l.d. stanowi sytuację wyjątkową, w której [...] lekarz powinien kierować się zasadą wyboru większej wartości, jaką jest życie lub zdrowie pacjenta lub innych osób (zob. A. Augustynowicz "Tajemnica zawodowa lekarza a współdziałanie z organami ścigania" PiM 2008/4/83-89). Piśmiennictwo również wskazuje, że lekarz będzie uprawniony do złożenia stosownego zawiadomienia, pomimo braku wyraźnego stanowiska pokrzywdzonego pacjenta bądź jego przedstawiciela ustawowego wtedy, gdy spełnione będą wymogi tzw. zgody domniemanej. Jednak złożenie takiego zawiadomienia nie stanowi obowiązku prawnego lekarza. W przypadku błędnego odczytania przez lekarza intencji chorego co do poinformowania organów ścigania lekarz nie poniesie odpowiedzialności (zob. T. Dukiet-Nagórska, Lekarski obowiązek współdziałania z organami ścigania a tajemnica lekarska, PiM 2002, nr 12, s. 7).
Inną sytuację przewiduje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie - u.p.p.r., która stanowi jednoznacznie w art. 12 u.p.p.r., że osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych powzięły podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy wobec członków rodziny, powinny niezwłocznie zawiadomić o tym Policję lub prokuratora.
Na koniec powróćmy jeszcze do stosowania art. 304 k.p.k., który nakłada powszechny ale społeczny obowiązek powiadamiania o popełnionym przestępstwie. Wskazać należy, iż w piśmiennictwie M. Safian uważa, iż art. 304 § 1 k.p.k. nie znosi obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej, uważając, iż wyłomu w obowiązku tajemnicy lekarskiej nie mogą stanowić przepisy adresowane do wszystkich podmiotów, ale musi expressis verbis wynikać z uregulowań stwarzających obowiązek uchylania tajemnicy lekarskiej w określonych sytuacjach" (zob. M. Safian "Prawo i medycyna. Ochrona praw jednostki a dylematy współczesnej medycyny "Warszawa 1998 s. 149-150). Również art. 304 § 2 k.p.k. nie jest podstawą zwolnienia z tajemnicy lekarskiej. Przepis ten dotyczy instytucji państwowych i samorządowych, terminów tych zaś nie powinno traktować się w sposób rozszerzający. M. Filar odnosi postanowienia zawarte w art. 304 § 2 k.p.k. do lekarzy, którzy są "funkcjonariuszami publicznymi" w rozumieniu art. 115 § 13 k.k. w "państwowych" zakładach opieki zdrowotnej, tj. pełniących w nich funkcje kierownicze (zob. Lekarskie prawo karne. Zakamycze 2000 s. 371). Wskazać trzeba, że przestępstwo z art. 200 k.k. nie znalazło się w katalogu przestępstw z art. 240 k.k. - co do których nałożono prawny obowiązek denuncjacji.