Na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji opublikowano projekt ustawy z 14 czerwca 2024 r. o zmianie niektórych ustaw w celu usprawnienia działań Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Policji oraz Straży Granicznej na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Jest on odpowiedzią na eskalację przemocy na granicy polsko-białoruskiej, oczekiwania społeczne dotyczące wzmocnienia jej ochrony, a także uporządkowania legislacji dotyczącej udziału oddziałów Wojska Polskiego i Policji przy wykonywaniu zadań dedykowanych Straży Granicznej. Ułomnością obecnie obowiązujących przepisów prawa jest nieprzystawanie do wyzwań, jakie zaistniały na wschodniej granicy państwa, a które wiążą się z czymś, co niektórzy określają mianem "wojny hybrydowej". Projektodawca dostrzegł potrzebę nowelizacji szeregu ustaw właśnie pod tym kątem. Wagę projektu podkreśla chociażby okres vacatio legis, jaki przewiduje projektodawca, mianowicie ustawa ma wejść w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia, co jest odstępstwem od zwyczajowo przyjętego terminu 14 dni.
Ogólne założenia projektu
Projekt ma między innymi.:
- wprowadzić w ustawie z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny możliwości udziału Sił Zbrojnych w operacji wojskowej prowadzonej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju i określić na nowo zasady użycia środków przymusu bezpośredniego, broni oraz uzbrojenia wojskowego przez żołnierzy w związku z wykonywaniem zadań lub czynności służbowych;
- zapewnić żołnierzom objętym postępowaniem karnym w następstwie użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego, broni lub innego uzbrojenia w związku z wykonywaniem zadań lub czynności pomoc prawną obrońcy z urzędu - projektodawca w art. 9 przewidział szczegółowy system pomocy w zakresie sfinansowania pomocy prawnej, choć z niezrozumiałych przyczyn ograniczony jedynie do żołnierzy, pomijając funkcjonariuszy Policji i Straży Granicznej;
- wprowadzić do Kodeksu karnego z 6 czerwca 1997 r. nowe kontratypy dotyczące użycia lub wykorzystania przez żołnierza, funkcjonariusza Policji i Straży Granicznej środków przymusu bezpośredniego, broni lub innego uzbrojenia niezgodnie z zasadami;
- uszczegółowić zasady ujęcia żołnierzy przez Żandarmerię Wojskową, gdzie zatrzymanie w czasie wykonywania przez żołnierza czynności lub zadań służbowych traktuje się jako środek ostateczny;
- nadać funkcjonariuszom Policji uprawnienia do użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego w przypadku konieczności przeciwdziałania zamachowi na nienaruszalność granicy państwowej;
- rozszerzyć katalog środków przymusu bezpośredniego jakie są dopuszczalne w procesie ochrony granicy, m.in poprzez stosowanie siatek obezwładniających, wodnych środków obezwładniających, środków pirotechnicznych.
Rozszerzona ochrona prawnokarna żołnierzy i funkcjonariuszy
Projektodawca w art. 3 planuje rozszerzyć ochronę prawnokarną żołnierzy, funkcjonariuszy Policji i Straży Granicznej poprzez dodanie do kodeksu karnego art. 25a, gdzie zawarta będzie norma prawna wyłączająca odpowiedzialność karną w przypadku naruszenia zasad stosowania środków przymusu bezpośredniego lub użycia broni w celu:
- odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej przez osobę, która wymusza przekroczenie granicy państwowej przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu lub
- odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność tego żołnierza, funkcjonariusza Policji lub Straży Granicznej lub innej osoby, podejmowanego w przypadku bezpośredniego i bezprawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej, lub
- przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do zamachu na życie, zdrowie lub wolność tego żołnierza, funkcjonariusza Policji lub Straży Granicznej lub innej osoby, w przypadku bezpośredniego i bezprawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej, lub
- konieczności przeciwstawienia się osobie niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni, materiału wybuchowego lub innego niebezpiecznego przedmiotu, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności tego żołnierza, funkcjonariusza Policji lub Straży Granicznej lub innej osoby, lub która usiłuje bezprawnie odebrać broń żołnierzowi, funkcjonariuszowi Policji lub Straży Granicznej lub innej osobie uprawnionej do jej posiadania
– jeżeli okoliczności wymagają natychmiastowego działania.
Projektowany przepis kodeksu karnego prawidłowo otrzymał numerację "art. 25a", zawierając zbliżoną treść do art. 25, który określa zasady obrony koniecznej.
To, co uderza w oczy, to daleko posunięta kazuistyka normy prawnej, która negatywnie wpływa na jej czytelność i zrozumienie u potencjalnego adresata, ponadto zawiera obwarowanie powodujące, że bezprawność może zostać wyłączona, ale jedynie w przypadku, gdy „okoliczności wymagają natychmiastowego działania”, co jest przesłanką ocenną. Jeżeli porównać to z prawnymi regułami kontratypu obrony koniecznej (art. 25 KK), przesłanka ta nie została zawarta w zasadach tejże obrony, gdzie mowa jedynie o bezprawnym i bezpośrednim ataku na dobro prawem chronione. W efekcie, taka regulacja obniży standard ochrony prawnej w stosunku do zasad obowiązujących przy obronie koniecznej. Podobnie skonstruowana została projektowana norma zawarta w art. 319a kodeksu karnego, dotycząca żołnierza wydającego rozkaz zastosowania lub użycia środków przymusu bezpośredniego, użycia broni lub innego uzbrojenia z naruszeniem zasad ich stosowania.
Przeczytaj także: Od czwartku „strefa buforowa” przy granicy z Białorusią
Stan operacji wojskowej w czasie pokoju
Projektowana norma zawarta w art. 9 wprowadza do ustawy o obronie Ojczyzny stan operacji wojskowej prowadzonej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju, bo dziś ustawa bardzo lakonicznie reguluje kwestie m.in. użycia broni przez żołnierzy na terytorium Polski w czasie pokoju. Operacja taka oznaczać będzie zorganizowane działanie Sił Zbrojnych RP prowadzone dla zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, które nie będzie ćwiczeniem lub szkoleniem. Projektowana zmiana porządkuje prawne regulacje dotyczące czynności żołnierzy Sił Zbrojnych na granicy w państwa, których status w trakcie czynności granicy dzisiaj określają w pierwszej kolejności przepisy art. 11b - 11d ustawy z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej.
Czytaj też w LEX: Organizacja przez JST świadczeń osobistych i rzeczowych na rzecz obrony w czasie pokoju >
Możliwość użycia broni na granicy
W szczególności jednak interesować powinny zmiany dotyczące możliwości użycia broni na granicy przez żołnierzy Wojska Polskiego. Projekt ustawy jest odpowiedzią na śmierć młodego żołnierza sierż. Mateusza Sitka, który zmarł w wyniku obrażeń jakich doznał od migrantów w trakcie ochrony bariery granicznej. Ten projekt można więc czytać jako odpowiedź na konkretną emocję społeczną. Wydarzenie to czasowo połączyło się z sytuacją, w której dwóm innym żołnierzom postawiono zarzuty karne dotyczące narażenia zdrowia i życia ludzkiego w trakcie działań podejmowanych na granicy z Białorusią. Zdarzenia te można było czytać jako swego rodzaju dwa komunikaty: ten skierowany "na zewnątrz" - można zaatakować uzbrojonego polskiego żołnierza i przeżyć, i "do wewnątrz", tj. żołnierz powinien liczyć się z konsekwencjami dyscyplinarnymi i karnymi w przypadku użycia broni w procesie ochrony granicy.
Przypomnieć należy, że przekroczenie granicy państwa z użyciem przemocy jest czynem kryminalnym zagrożonym karą pozbawienia wolności do lat 3 (art. 264 par. 2 k.k.). Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym w przypadkach, o których mowa w art. 45 pkt 1-3 i pkt 4 lit. a i b oraz w art. 47 ustawy z 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, funkcjonariusze mogą użyć broni palnej lub ją wykorzystać, ale w ściśle reglamentowanych przypadkach. Treść art. 45 pkt. 1 lit d ustawy, zezwala na użycie broni palnej w przypadku naruszenia granicy państwowej, ale tylko wobec osoby, która wymusza przekroczenie granicy państwowej przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu. Norma ta była poddawana krytyce, m.in. ze względu na jej nieprecyzyjność, bo brakuje pewności co do tego czym jest "inny niebezpieczny przedmiot" (podobnego terminu użyto w projektowanym przepisie dot. kontratypu o jakim mowa w art. 25a zmienionego k.k.), ale także ze względu, że ocena stanu faktycznego przez adresata normy prawnej w sytuacji dynamicznego ataku kilkudziesięcioosobowych grup może być niezwykle trudna i obarczona dużym ryzykiem błędu.
W mojej ocenie niezbędny był zabieg legislacyjny polegający na możliwości użycia broni palnej w każdym przypadku naruszenia granicy państwowej przy użyciu przemocy, który wprowadziłby jasność dla adresatów normy prawnej - żołnierzy Wojska Polskiego i funkcjonariuszy Straży Granicznej, choć nie na zasadzie automatyzmu i z zachowaniem zasady proporcjonalności użytych środków.
Niebezpieczeństwo złego odczytania przepisów
Projektodawca nie zdecydował się zredukować możliwości użycia broni do każdego przypadku naruszenia granicy przemocą, lecz jeszcze bardziej chce skomplikować cytowany przepis poprzez dodanie kolejnej nieostrej przesłanki "działa [osoba naruszająca granicę państwową - przyp. PB] w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub zdrowiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem lub sposobem" (art. 7 pkt. 5 projektu). Norma prawna, która ma na celu zapewnić skuteczność ochrony granicy, w mojej ocenie wymaga uproszczenia i „redukcji” treści. Projektodawca natomiast planuje rozbudować ją jeszcze bardziej niż obecnie, również poprzez zmianę ustawy o obronie Ojczyzny, gdzie mają zostać dodane przepisy: "Broni lub innego uzbrojenia używa się w przypadku gdy zastosowanie środków przymusu bezpośredniego nie jest możliwe ze względu na okoliczności zdarzenia albo zamierzonego celu nie można osiągnąć przy zastosowaniu tych środków" oraz "Podejmując decyzję o użyciu broni lub innego uzbrojenia, należy postępować ze szczególną rozwagą i traktować ich użycie jako środek ostateczny" (art. 9 projektu).
Projekt w tym punkcie oceniam krytycznie, gdyż mnożenie przesłanek użycia broni dla obrony nienaruszalności granicy, połączone z zastrzeżeniem, że można jej użyć, gdy inne środki przymusu bezpośredniego są niemożliwe do użycia, a samo jej użycie to "środek ostateczny", powoduje spotęgowanie niepewności co do zasad użycia broni w sytuacji, w której adresat normy prawnej - żołnierz chroniący granicę państwa powinien znać jasne i klarowne zasady jej użycia. Mowa o sytuacjach, w których żołnierze działają w skrajnie trudnych sytuacjach motywacyjnych, sytuacjach w których kilkudziesięcioosobowe grupy osób atakują wojskowych i gdzie niejednokrotnie ocena stanu faktycznego jest niezmiernie utrudniona, przy czym brakuje czasu na egzegezę przepisów prawa, a reakcję musi cechować przede wszystkim szybkość.
Czytaj też w LEX: Zadania wojewody w zakresie obronności państwa >
Kierunek zmian właściwy, ale
Należy docenić kierunek zmian, mający na celu uporządkowanie chaosu prawnego regulującego udział żołnierzy Wojska Polskiego i policjantów podczas działań, mających na celu ochronę granicy państwa, bo obecne regulacje są prowizoryczne i nie przystają do wyzwań, z jakimi funkcjonariusze mierzą się na granicy. Pozytywnie ocenić należy uporządkowanie katalogu środków przymusu bezpośredniego, dodanie nowych środków przymusu, np. urządzeń przeznaczonych do zniszczenia lub unieruchomienia bezzałogowych statków powietrznych. Właściwym kierunkiem zmian jest kontratypizacja naruszenia zasad stosowania środków przymusu bezpośredniego i broni (wymagającą jednak redefiniowania) i stworzenie systemu pomocy prawnej żołnierzom w procesie postępowania karnego (choć już nie policjantom i strażnikom granicznym na identycznych zasadach). Krytyce natomiast należy poddać "nowe" zasady użycia broni w procesie ochrony granicy, które wręcz rażą swoją kazuistyką, a w gruncie rzeczy są zbędnym rozbudowaniem obowiązujących reguł określonych przez ustawodawcę. Wierzę, że istnieje oczekiwanie społeczne takiej nowelizacji ustaw, gdzie żołnierze chroniący granicę nie będą "ponad prawem", ale nie będą również "poniżej prawa" - a taki wniosek może się nasuwać, jeżeli skonfrontować projektowane kontratypy z regułami obowiązującymi obecnie przy obronie koniecznej, i gdzie system prawny nie będzie zachęcał, ale nie będzie również zniechęcał do użycia broni w sytuacjach naruszeń granicy państwa.
dr Paweł Bała, adwokat, prowadzi własną kancelarię prawną
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.