Przepisy tzw. dyrektywy odpadowej (zmienionej dyrektywą 2018/851 z 30 maja 2018 r. zobowiązały państwa członkowskie do zwiększenia proporcji odpadów przygotowanych do ponownego użycia i poddanych recyklingowi w stosunku do całości wytworzonych odpadów komunalnych. Wartość ta powinna wynosić
- do 2025 r. minimum 55 proc.,
- do 2030 r. – 60 proc.,
- do 2035 r. – 65 proc.
Dodatkowo, państwa członkowskie zobowiązane są do ograniczenia masy składowanych odpadów do 2035 r. do 10 proc., z czego w latach 2025-2029 do 30 proc., a w latach 2030-2034 do 20 procent.
Już w 2018 r. Komisja Europejska ostrzegała, że dotychczasowa polityka gospodarowania odpadami stwarza ryzyko, iż Polska nie osiągnie celu na 2020 r. w odniesieniu do przygotowania 50 proc. odpadów komunalnych do ponownego wykorzystania/recyklingu. Komisja Europejska wytknęła m.in. że brakuje zachęt gospodarczych skłaniających gospodarstwa domowe do segregacji, nie funkcjonują skutecznie systemy ROP, a jakość danych dotyczących odpadów podważają wiarygodność zgłoszonych do Eurostatu wysokich współczynników recyklingu.
Przeczytaj także: Gminy nie wypracują wymaganego na ten rok poziomu recyklingu
Za wolna legislacja
NIK podjęła kontrolę z własnej inicjatywy. Skontrolowane zostały Ministerstwo Klimatu i Środowiska, sześć urzędów marszałkowskich, 16 urzędów gmin, trzy związki gminne, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz pięć wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Wyniki kontroli są negatywne.
Izba wytknęła opieszałość w legislacji przepisów, które mają zapewnić warunki prawne dla realizacji zadań na rzecz zapobiegania powstawaniu odpadów oraz zapewnienia ich recyklingu. Prace nad trzema skontrolowanymi przez NIK projektami ustaw rozpoczęto po 115 dniach, 204 dniach oraz 411 dniach od czasu, kiedy powinny zostać transponowane.
Ponadto ministerstwo wstrzymało prace nad transpozycją mechanizmu rozszerzonej odpowiedzialności producenta. W konsekwencji, Komisja Europejska w lutym 2024 r. wszczęła postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego przeciwko Polsce. Ministerstwo zapewniło Komisję Europejską o wznowieniu prac nad systemem ROP, jednak do dnia zakończenia kontroli NIK, tj. do 26 września 2024 r., prace nadal były w fazie koncepcyjnej.
Nieprawidłowa organizacja
Większość skontrolowanych urzędów marszałkowskich, gmin i związków gmin było prawidłowo przygotowanych organizacyjnie do realizacji zadań w zakresie zapobiegania powstawaniu odpadów i zapewnienia ich recyklingu. Mimo to, wystąpiły problemy z identyfikowaniem problemów oraz sprawozdawczością gospodarki odpadami. W Urzędzie Marszałkowskim Województwa Opolskiego nie sporządzono sprawozdania z realizacji wojewódzkiego planu gospodarki odpadami. W dwóch urzędach marszałkowskich nie uwzględniono w sprawozdaniach danych za 2019 r., a w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego podano dane szacunkowe. Jedynie w trzech spośród sześciu urzędów marszałkowskich identyfikowano problemy związane z realizacją zadań w zakresie recyklingu odpadów.
Organy administracji publicznej w ograniczonym zakresie zapewniły warunki prawne dla zapobiegania powstawaniu odpadów oraz zapewnienia ich recyklingu. W 4 z 16 gmin stwierdzono opóźnienia w opracowaniu projektów uchwał w sprawie regulaminu utrzymania czystości i porządku w gminie. Wynosiły one od 46 do 413 dni. W czterech opracowanych projektach regulaminów ograniczono możliwość przekazywania niektórych rodzajów odpadów komunalnych, pomimo że gminy miały obowiązek zapewnić właścicielom nieruchomości możliwość pozbycia się wszystkich rodzajów odpadów komunalnych.
W regulaminach nie uwzględniono możliwości utworzenia punktów napraw i ponownego użycia produktów lub części produktów niebędących odpadami. W dwóch gminach utworzono punkty ponownego użycia produktów, jednak nie uregulowano ich funkcjonowania w uchwałach w sprawie regulaminu. Istotnym czynnikiem ograniczającym racjonalną gospodarkę odpadami był brak instalacji przetwarzania odpadów komunalnych w gminach. Wytworzone na terenie poszczególnych gmin odpady komunalne przekazywano do zewnętrznych instalacji komunalnych, również poza obszarem województwa, odległych nawet o ponad 600 km lub poza granicami kraju.
Brak rzetelnych danych o odpadach
NIK wytknął brak narzędzi monitorowania działań na rzecz zapobiegania powstawaniu odpadów. Baza danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami (BDO) ma być narzędziem do monitoringu wdrażania zapobiegania powstawaniu odpadów. Pomimo że od 1 stycznia 2018 r. do 30 czerwca 2024 r. na utworzenie i obsługę BDO wydatkowano prawie 77 mln zł, nie służy ona swojemu podstawowemu celowi. Niewystarczające zasoby informatyczne były przyczyną opóźnień w uruchamianiu kolejnych modułów BDO. Podejmowano próby skorzystania z infrastruktury innych jednostek (kolejno ZUS i NASK S.A), z czego jednak ostatecznie zrezygnowano. Z powodu braku funkcjonalności BDO utrudnione było ustalenie przyczyn rozbieżności między danymi BDO, a danymi przekazanymi do Głównego Urzędu Statystycznego za 2020 r. Dlatego też BDO nie stanowiła źródła wiarygodnych danych.
BDO nie posiadała również funkcji, która umożliwiłaby wyliczanie dla całego kraju wskaźników udziału poszczególnych sposobów postępowania z odpadami w całości gospodarki odpadami w Polsce.
Poza brakiem funkcjonalności monitorowania rynku odpadów w BDO, kontrola wykryła brak bieżącego monitorowania przez marszałków województw osiąganych celów i działań w zakresie zapobiegania powstawaniu odpadów oraz ich recyklingu.
Szwankująca selektywna zbiórka odpadów
W badanym okresie nie osiągnięto wymaganych celów w zakresie przygotowania do ponownego użycia i recyklingu odpadów w niemal połowie skontrolowanych gmin i w dwóch spośród trzech skontrolowanych związków gmin. Udział selektywnie zbieranych odpadów nie był zależny od zmian masy wytworzonych odpadów komunalnych. Jedynie w trzech gminach odnotowano stały wzrost udziału selektywnie zbieranych odpadów. W 7 z 16 gmin stwierdzono nieprawidłowości w sposobie selektywnego zbierania odpadów komunalnych na terenie nieruchomości.
Główne zdiagnozowane przez NIK nieprawidłowości dotyczyły m.in.:
- Niewłaściwe pojemniki: Odpady były gromadzone w pojemnikach niespełniających wymagań, często w niewłaściwych kolorach i źle oznakowane.
- Problemy z PSZOK: W wielu gminach i związkach gmin stwierdzono nieprawidłowości w funkcjonowaniu Punktów Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK), w tym ograniczoną dostępność i brak właściwej informacji dla mieszkańców.
- Niewłaściwe magazynowanie odpadów: Odpady, w tym niebezpieczne, były gromadzone w niewłaściwych pojemnikach, nieprawidłowo oznakowane i niezabezpieczone przed czynnikami atmosferycznymi.
- Brak kontroli: Gminy nie prowadziły rzetelnej kontroli podmiotów odbierających odpady komunalne, co prowadziło do nierzetelnej weryfikacji sprawozdań i niewłaściwej klasyfikacji odpadów
Niewystarczający poziom finansowania
Z raportu NIK wynika, że finansowanie gospodarki odpadami w Polsce napotyka na wiele wyzwań. W latach 2018-2023 Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej (WFOŚiGW) dysponowały środkami na finansowanie zapobiegania powstawaniu odpadów oraz recyklingu, zarówno ze środków krajowych, jak i europejskich. Inspektorzy wytknęli, że problemy finansowe obejmują:
- Niewystarczające wykonanie planów: Wykonanie planu wypłat na realizację programów „Racjonalna gospodarka odpadami” oraz współfinansowanie Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko wyniosło tylko 61 proc. planowanej kwoty.
- Nieprawidłowości w umowach: W 14 z 20 skontrolowanych umów stwierdzono nieprawidłowości, w tym zawieranie aneksów po terminie zakończenia realizacji przedsięwzięcia.
- Brak dodatkowych dochodów: W kontrolowanych gminach i związkach gmin nie podjęto działań w celu zapewnienia dodatkowych dochodów na finansowanie zapobiegania powstawaniu odpadów oraz ich recyklingu. Tylko w jednym związku gmin przy ustalaniu stawek opłat uwzględniono dochody z tytułu sprzedaży surowców wtórnych.
NIK zaznacza jednocześnie, że wzrost opłat za gospodarowanie odpadami komunalnymi w Polsce w latach 2018-2022 był znaczący. Wpływy z opłat ponoszonych przez właścicieli nieruchomości rosły w poszczególnych latach, osiągając w 2022 roku wzrost o 93 proc. w porównaniu do 2018 roku. Mimo to, koszty zagospodarowania i odbioru odpadów komunalnych w wielu gminach przewyższały uzyskane wpływy z opłat. W 13 gminach wyniosły łącznie 448 mln zł, przewyższając wpływy z opłat o 36 mln zł. W 77 proc. skontrolowanych gmin miesięczna opłata była iloczynem liczby osób zamieszkujących nieruchomość i wysokości stawki.
Cena promocyjna: 91.2 zł
|Cena regularna: 152 zł
|Najniższa cena w ostatnich 30 dniach: 136.79 zł
