W zasięgu zainteresowań systemu pomocy społecznej, udzielanej osobom i rodzinom, w sytuacjach zagrażającego im, lub już osiągniętego, wykluczenia społecznego, marginalizacji, lub głodu, znajdują się takie zjawiska społeczne jak :
- ubóstwo, sieroctwo, bezdomność, bezrobocie;
- niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba;
- przemoc w rodzinie;
- ochrona ofiar handlu ludźmi;
- bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego;
- brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze;
- trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy;
- trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego;
- alkoholizm i narkomania;
- zdarzenia losowe, sytuacje kryzysowe, klęski żywiołowe lub ekologiczne.


Realizacja zadań z zakresu pomocy społecznej może być ujmowana jako zaspokojenie potrzeb jednostki będącej częścią określonej zbiorowości. W ten sposób organy administracji wykonują nałożone na nie obowiązki konstytucyjne oraz umacniają więzi społeczne. Tak wyznaczone zadania i cele tworzą odrębną funkcję administracji publicznej – funkcję świadczącą, nazywaną też administracją usług, funkcją organizatorską lub funkcją służby publicznej. Funkcja świadcząca sprowadza się do zaspokajania podstawowych potrzeb bytowych ludności w sferze technicznych usług komunalnych (np. zaopatrzenie w wodę, kanalizacja, gospodarka odpadami, transport lokalny, cmentarnictwo), a także w sferze usług społecznych i spraw socjalnych, obejmujących oprócz kultury, oświaty, ochrony zdrowia, właśnie świadczenia pomocy społecznej, których administracja samorządowa jest głównym organizatorem.


Realizacja pomocy społecznej odbywa się zarówno z wyłącznej inicjatywy zainteresowanych beneficjentów tej pomocy, jak i z inicjatywy organów administracji samorządowej. Możliwe jest też wskazanie kilku zasad charakterystycznych dla systemu tej pomocy, wynikających z ustawy o pomocy społecznej, do których zaliczyć można :
- zasadę indywidualizacji i typizacji świadczeń – elastyczność możliwości dostosowania typu pomocy do konkretnej, indywidualnej sytuacji beneficjentów;
- zasadę uznaniowości i roszczeniowości - możliwość elastycznego stosowania prawa, z ochroną przed dowolnością działania organów i zapewnieniem równości wobec prawa;
- zasadę ochrony dóbr osobistych – do których zalicza się m.in: zdrowie, wolność, godność, nazwisko, wizerunek, wolność sumienia, tajemnicę korespondencji;
- zasadę odpłatności – świadczenia mogą być udzielane odpłatnie i nieodpłatnie, część z nich może podlegać zwrotowi;
- zasadę finansowania pomocy społecznej ze środków publicznych – co odróżnia pomoc społeczną od ubezpieczeń społecznych;
- zasadę zakładanej aktywizacji świadczeniobiorcy – świadczenie powinno mieć charakter przejściowy i doprowadzić świadczeniobiorcę do samodzielności życiowej.

Na samorząd terytorialny zostały nałożone obowiązki w zakresie udzielania pomocy społecznej osobom potrzebującym. Artykuł 17 ustawy o pomocy społecznej dokonuje podziału zadań gminy na zadania własne – finansowane ze środków własnych oraz na zadania zlecone z zakresu administracji rządowej. Ze względu na charakter ich realizacji, zadania własne mają charakter obowiązkowy lub nieobowiązkowy.

Do zadań gminy o charakterze obowiązkowym zostały zaliczone te, które mają na celu zapewnienie mieszkańcom minimalnego poziomu bezpieczeństwa socjalnego, i które muszą być przez gminę zrealizowane. Szczegółowy katalog tych zadań określa art. 17 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej. Należą do nich w szczególności:
- opracowanie i realizacja gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych, a w tym: sporządzanie bilansu potrzeb gminy w zakresie pomocy społecznej, programów pomocy i profilaktyki, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka;
- udzielanie schronienia, zapewnienie posiłku i niezbędnego ubrania osobom tego pozbawionym;
- przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych oraz zasiłków celowych, w tym również na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne osobom bezdomnym oraz innym osobom niemającym prawa do świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego w NFZ ;
- opłacanie składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osobę, która zrezygnuje z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania osobistej opieki nad ciężko chorym członkiem rodziny;
- praca socjalna – jako profesjonalne, zorganizowane i celowe działanie procesowe o charakterze prospołecznym, jako celowa pomoc międzyludzka, wykonywana nie tyle przez instytucje, ale przez konkretne osoby, to jest pracowników socjalnych, poprzez bezpośredni kontakt z osobami potrzebującymi pomocy w formach: poradnictwa specjalistycznego, interwencji kryzysowej, rodzinnego wywiadu środowiskowego, kontraktu socjalnego.
- organizowanie i świadczenie usług opiekuńczych, dożywiania dzieci i inne formy pomocy skierowane do osób potrzebujących w sytuacjach wymienionych we wstępie tego artykułu.


Do zadań gminy o charakterze nieobowiązkowym zostały zaliczone te zadania, których realizacja wynika z rozeznanych potrzeb mieszkańców, a ich wykonanie może być uzależnione od możliwości finansowych gminy. Należą do nich m.in.(art. 17 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej):
- przyznawanie i wypłacanie zasiłków specjalnych celowych;
- przyznawanie i wypłacanie pomocy na ekonomiczne usamodzielnienie w formie zasiłków, pożyczek oraz pomocy w naturze;
- prowadzenie i zapewnienie miejsc w domach pomocy społecznej i ośrodkach wsparcia o zasięgu gminnym oraz kierowanie do nich osób wymagających opieki;
- podejmowanie innych zadań z zakresu pomocy społecznej, wynikających z rozeznanych potrzeb gminy, w tym tworzenie i realizacja programów osłonowych;
- współpraca z powiatowym urzędem pracy w zakresie upowszechniania ofert pracy oraz informacji o wolnych miejscach pracy, upowszechniania informacji o usługach poradnictwa zawodowego i o szkoleniach.


Określony został również katalog świadczeń, których realizację zleca gminie administracja rządowa, a które mają charakter gwarancji socjalnych państwa.

Środki na realizację tych zadań zapewnia budżet państwa. Należą do nich w szczególności:
- organizowanie i świadczenie specjalistycznych usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania lub poprzez organizację środowiskowych domów samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi;
- przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków związanych z klęską żywiołową lub ekologiczną;
- realizacja zadań wynikających z rządowych programów pomocy społecznej, mających na celu ochronę poziomu życia osób, rodzin i grup społecznych;
- przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych, a także udzielanie schronienia, posiłku oraz niezbędnego ubrania cudzoziemcom .

Pisaliśmy o tym również:
Pomoc społeczna jako zadanie samorządu terytorialnego ( cz. 2)