Zgodnie z art. 171 ust. 2 Konstytucji organami nadzoru nad jednostkami samorządu terytorialnego są Prezes Rady Ministrów, wojewodowie oraz regionalne izby obrachunkowe w zakresie spraw finansowych. Powtórzenie tego przepisu znajduje się we wszystkich ustawach ustrojowych.

Najistotniejszym z tych organów, o kompetencji ogólnej, jest wojewoda. Należy do niego np. badanie zgodności z prawem aktów wydawanych przez organy jednostek samorządu terytorialnego. Regionalne izby obrachunkowe sprawują nadzór w zakresie spraw finansowych. Ich definicja znajduje się w art. 11 ustawy z dnia 7 października 1992 r. o regionalnych izbach obrachunkowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 55, poz. 577, ze zm., dalej: u.r.i.o.), zgodnie z którym sprawy finansowe obejmują:

- uchwały i zarządzenia podejmowane przez organy jednostek samorządu terytorialnego w sprawach procedury uchwalania budżetu i jego zmian;
- budżet i jego zmiany;
- zaciąganie zobowiązań wpływających na wysokość długu publicznego jednostki samorządu terytorialnego oraz udzielanie pożyczek;
- zasady i zakres przyznawania dotacji z budżetu jednostki samorządu terytorialnego;
- podatki i opłaty lokalne, do których mają zastosowanie przepisy ustawy - Ordynacja podatkowa;
- absolutorium.

W tym zakresie wojewoda nie ma kompetencji nadzorczych.

Wojewodowie i regionalne izby obrachunkowe są organami nadzoru bieżącego, natomiast Prezes Rady Ministrów jest nadzwyczajnym organem nadzoru, o czym świadczą przesłanki prawa jego wkroczenia w działalność samorządu oraz formy i skutki tych działań (tak A. Szewc w komentarzu do art. 78 ustawy o samorządzie wojewódzkim , A. Szewc, Ustawa o samorządzie województwa. Komentarz, ABC, 2008). Do jego kompetencji należą m. in.:

- wnioskowanie do Sejmu o rozwiązanie organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego, jeżeli organ ten rażąco narusza Konstytucję lub ustawy oraz wyznaczenie osoby pełniącej funkcję rozwiązanego organu (art. 171 ust. 3 Konstytucji, art. 96 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym  , art. 83 ust. 1 ustawy o samorządzie powiatowym ., art. 84 ust. 1 ustawy o samorządzie wojewódzkim );
- odwołanie organu wykonawczego, w sytuacji powtarzającego się naruszania Konstytucji lub ustaw przez ten organ, oraz wyznaczenie osoby, która będzie pełniła jego funkcje (art. 96 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym  , art. 83 ust. 2 ustawy o samorządzie powiatowym , art. 84 ust. 2 ustawy o samorządzie wojewódzkim );
- zawieszanie organów samorządu oraz ustanawianie zarządu komisarycznego w przypadku nierokującego nadziei na szybką poprawę i przedłużającego się braku skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych (art. 97 ustawy o samorządzie gminnym , art. 84 ustawy o samorządzie powiatowym , art. 85 ustawy o samorządzie wojewódzkim );
- uzgodnienie statutu gminy powyżej 300.000 mieszkańców (art. 3 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym  );
- uzgodnienie statutu województwa (art. 7 ust. 1 ustawy o samorządzie wojewódzkim ).

Kompetencje organów nadzoru są rozłączne. Wojewoda jest właściwy w tych sprawach, które nie należą do kompetencji Prezesa Rady Ministrów lub RIO, zatem można stwierdzić, iż jest organem nadzoru o kompetencji ogólnej (tak G. Jyż, komentarz do art. 86 ustawy o samorządzie gminnym   w: A. Szewc, G. Jyż, Z. Pławecki, Samorząd Gminny. Komentarz, Dom Wydawniczy ABC, 2005).

Zastosowanie środków nadzoru możliwe jest tylko w przypadkach określonych przepisami ustaw. Wszelka ingerencja w działalność samorządów musi być oparta o zasadę legalizmu. Ustawy muszą określać sposób zastosowania środka nadzoru – formę (rodzaj) środka, przesłanki stosowania, organ właściwy, konsekwencje jego użycia. Interpretacja przepisów dotyczących środków nadzoru nie może być rozszerzająca. Środki nadzoru są określone zarówno w ustawach ustrojowych, jak i w innych ustawach, np. w ustawie o pomocy społecznej czy u.r.i.o.

Przydatne materiały:

 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.(Dz. U. z. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.)
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym. (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm.)
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 ze zm.)


Pisaliśmy o tym również:
Nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego (cz. 1)
Nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego (cz. 3)
Nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego (cz. 4)
Nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego (cz. 5)
Nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego (cz. 6)