Istnieje wiele przeciwwskazań do zawarcia kontraktu socjalnego. Kontraktu nie zawiera się z osobą, której oświadczenie woli jest wadliwe[12]. Wykluczenie możliwości zawarcia kontraktu występuje w sytuacji skrajnych zaburzeń psychicznych lub niedorozwojowych. Poza tym oświadczenie woli złożone przez podmiot, który z jakichkolwiek powodów znajdował sie w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji, staje się nieważne w świetle prawa[13].

Poprzez kontrakt socjalny dokonujemy analizy sytuacji życiowej osoby czy rodziny. Cel zawarcia kontraktu stanowi niejako jego filar. Wymaga się, aby był sformułowany w sposób jasny i zrozumiały[14]. Każdy cel powinien być także sprawdzony hipotetycznie pod kątem ewentualnego skutku, w tym negatywnego, mogącego zniweczyć wysiłek pracy socjalnej. Zawarcie kontraktu jest poprzedzone pełnym rozpoznaniem i oceną sytuacji osoby ubiegającej się o pomoc. Prawidłowa diagnoza sytuacji życiowej klienta powinna składać się z następujących elementów: określenia przyczyn problemu, ustalenia jego źródła, następnie racjonalnej oceny możliwości rodziny pozwalającej na rozwiązanie sytuacji problemowej (jest to tzw. ustalenie „mocnych” stron klienta i zasobów środowiska), a w finale określenia ograniczeń rodziny (np. psychologicznych) lub barier w środowisku powodujących utrudnienia bądź niemożność w rozwiązywaniu powstałej sytuacji. Dopiero wnikliwa diagnoza pozwala na sformułowanie celów działania[15]. W tym momencie można zaobserwować współpracę między pracownikiem a klientem. Wówczas następuje poszukiwanie sposobu rozwiązania problemu. Etapy metodycznego działania zapisane w kontrakcie socjalnym dzielą się na działania bezpośrednie podejmowane przez pracownika socjalnego w obecności klienta i działania pośrednie realizowane z myślą o kliencie i zdeterminowane skuteczną pracą socjalną. W grupie pierwszej najczęściej wymienia się: wyjaśnianie przyczyn problemu, doprowadzenie do zrozumienia przez klienta wpływu otoczenia na jego sytuację, informowanie klienta o możliwościach uzyskania wparcia, rozwijanie ukrytych zdolności klienta, uświadamianie klientowi konsekwencji jego działań i zachowań, ustalenie reguł działania, które powinny być respektowane przez klienta, aż po kontrolę wykonanych zadań, ze wskazaniem ewentualnych błędów. Działania pośrednie polegają na planowaniu, programowaniu i dokumentowaniu realizowanych celów oraz na współpracy z innymi pracownikami socjalnymi i instytucjami zajmującymi się organizowaniem przestrzeni i czasu pracy, wymianie doświadczeń, korzystaniu z porad specjalistów[16].

Do zdiagnozowania sytuacji nie jest potrzebne zawarcie kontraktu, ale pozwala on na dokładniejsze sprecyzowanie etapów postępowania pracownikowi i wyznacza klientowi odpowiednio cele, które winien realizować. Kontrakt socjalny jest swoistego rodzaju narzędziem, które ma służyć takiemu wynegocjowaniu warunków z podopiecznymi, by wytworzyć w nich przeświadczenie, że to ich główny cel i pomysł na życie i że to najlepsza z możliwych inwestycji, jakie mogą poczynić dla siebie i swojej rodziny. Pisemna forma kontraktu ma wzmocnić skuteczność kontraktu między innymi poprzez przypomnienie świadczeniobiorcy o deklaracji, którą złożył, zawierając kontrakt. Sformułowanie postanowień kontraktu nie jest prostą czynnością. Można stwierdzić, że kontrakt socjalny jest umową, lecz w niepełnym tego słowa znaczeniu, gdyż większość jego postanowień jest określana przez pracownika socjalnego.

Podkreślenia wymaga fakt, iż ustawa o pomocy społecznej nie zawiera wskazań co do charakteru prawnego kontraktu, nie ma także wzmianki o odpowiednim stosowaniu przepisów Kodeksu cywilnego[17]. Pewnego rodzaju wątpliwości może wywołać konstrukcja stron umowy. Nie budzi wątpliwości fakt, iż jest nią osoba fizyczna, a obok niej rodzina; w tym przypadku przyjmujemy, że umowa jest zawierana z każdym jej członkiem. Warte podkreślenia jest to, iż w pierwotnym brzmieniu art. 108 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej kontrakt był zawierany przez ośrodek pomocy społecznej i miało to charakter obligatoryjnej formy określenia sposobu współdziałania z podmiotem, który zwracał się o pomoc[18]. Natomiast w obecnym stanie prawnym, zgodnie z art. 108 ustawy o pomocy społecznej , w celu określenia sposobu współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej pracownik socjalny może zawrzeć kontrakt socjalny z tą osobą lub rodziną w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej lub przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, wobec czego zawarcie kontraktu staje się czynnością fakultatywną. Rola pracownika socjalnego opiera się na odpowiednim przygotowaniu umowy, kontroli w zakresie wypełniania jej postanowień, jak również odpowiedzialnego za wypełnianie jej założeń. Z treści wzoru kontraktu socjalnego wynika, choć niejednoznacznie, że stroną umowy jest pracownik socjalny. Wskazuje na to m.in. postanowienie, zgodnie z którym spór dotyczący wynegocjowania treści umowy pomiędzy stronami rozstrzyga kierownik ośrodka pomocy społecznej. Taka konstrukcja utrudnia kwalifikację prawną kontraktu socjalnego (czy jest to umowa cywilna, czy administracyjna) i dopuszczalność ewentualnych roszczeń w przypadku jego niewykonania przez pracownika socjalnego[19]. W związku z powyższym powstają sytuacje, w których dochodzi do „postrzegania” przez potencjalnych odbiorców kontraktu socjalnego jak większości umów cywilnoprawnych, gdzie to strony negocjują warunki zawieranej umowy. W związku z czym naturalnym wydaje się przekonanie większości podmiotów, które w celu uzyskania pomocy zawierają kontrakt socjalny, i są przekonane o tym, że kontrakt ten stanie się przedmiotem negocjacji pomiędzy osobą uzyskującą pomoc a podmiotem tej pomocy udzielającym. Należy wskazać, iż ustawa o pomocy społecznej definiuje kontrakt socjalny jako pisemną umowę zawartą z osobą ubiegającą się o pomoc określającą uprawnienia i zobowiązania stron umowy w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężania trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny, przy czym ustawa nie odsyła do Kodeksu cywilnego. Nie ma założenia równości stron w postępowaniu, w tym również w sprawie treści kontraktu, który nie powinien pomijać zasad płynących wprost zarówno z ustawy o pomocy społecznej, jak i warunków, na jakich określa się poszczególne świadczenia. Organ jest tym, który w ramach uznania administracyjnego orzeka o przyznaniu świadczenia obligatoryjnie. Częściowe zbliżenie do konstrukcji stron umowy cywilnej występuje w zasadzie na etapie negocjowania warunków kontraktu, lecz negocjowanie to nie jest całkowicie swobodne, oraz przez możliwość porównania klienta i pracownika socjalnego do stron umowy cywilnej, z których każdy ma do wypełnienia określone prawa i obowiązki[20].

Warto dodać, że ustawa nie określa skutków niewypełniania umowy przez pracownika socjalnego, a jedynie wskazuje następstwa niedotrzymania zobowiązań przez drugą stronę[21].

Konsekwencje niewykonania umowy przez wspomaganą osobę lub rodzinę mogą skutkować odmową udzielenia wsparcia, uchyleniem decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymaniem świadczeń pieniężnych, zgodnie z art. 11 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej w przypadku stwierdzenia przez pracownika socjalnego marnotrawienia przyznanych świadczeń, ich celowego niszczenia lub korzystania w sposób niezgodny z przeznaczeniem bądź marnotrawienia własnych zasobów finansowych może nastąpić ograniczenie świadczeń, odmowa ich przyznania albo przyznanie pomocy w formie świadczenia niepieniężnego. Warte podkreślenia jest również to, iż zgodnie z 106 ust. 5 ustawy o pomocy społecznej możliwa jest również zmiana decyzji przyznającej pomoc. Zmiana powyższa oraz uchylenie aktu administracyjnego na niekorzyść strony nie wymagają jej zgody. Podkreślenia wymaga fakt, iż świadczenia otrzymywane z pomocy społecznej, w tym w ramach kontraktu socjalnego, są prawem, które przysługuje jednostce spełniającej wszelkie wymogi do otrzymania takiego świadczenia; mimo to należy podkreślić, że otrzymanie tego typu świadczenia nie jest bezwarunkowe, gdyż osoba czy też rodzina, która ubiega się o otrzymanie tego świadczenia, jest zobowiązana do wypełniania określonych obowiązków, które stanowią konsekwencje unormowań prawnych, a postępowanie jest prowadzone na podstawie przepisów umieszczonych w ustawie o pomocy społecznej oraz w ustawie – Kodeks postępowania administracyjnego[22].

W dniu 1 lutego 2009 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw[23]. W ustawie tej, oprócz zmian w ustawie o promocji zatrudnienia, wprowadzono zmiany w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej[24] oraz w ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych[25]. Skutkiem przedmiotowych zmian było stworzenie prawnych możliwości objęcia ubezpieczeniem zdrowotnym osób realizujących kontrakt socjalny na podstawie skierowania urzędu pracy. W wyniku dokonanej nowelizacji przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz zmianie niektórych innych ustaw art. 108 ustawy o pomocy społecznej otrzymał brzmienie, zgodnie z którym kontrakt socjalny może być zawarty na ogólnych zasadach, tj. w celu określenia sposobu współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej, oraz na podstawie skierowania powiatowego urzędu pracy, w którego ramach są realizowane działania na rzecz wzmocnienia aktywności osoby bezrobotnej. Zgodnie z art. 108 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej za osobę, z którą zawarto kontrakt socjalny, o której mowa w ust. 2, ośrodek pomocy społecznej opłaca składkę na ubezpieczenie zdrowotne na zasadach określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Oczywiście możliwość uzyskania ubezpieczenia zdrowotnego nie dotyczy wszystkich osób. Po pierwsze, muszą być to osoby skierowane przez powiatowy urząd pracy. Po drugie, muszą to być osoby, o których mowa w art. 49 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy[26], czyli bezrobotni: do 25 roku życia, długotrwale lub po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego albo kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, powyżej 50 roku życia, bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, którzy o odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, niepełnosprawni. Zasady i tryb kierowania osób bezrobotnych w celu zawarcia kontraktu socjalnego powinny zostać sformułowane w porozumieniu zawartym pomiędzy ośrodkiem pomocy społecznej a powiatowym urzędem pracy, do czego obliguje art. 108 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej w związku z art. 50 ust. 3 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Składkę za ubezpieczenie zdrowotne za osobę, z którą zawarto kontrakt socjalny na podstawie skierowania powiatowego urzędu pracy, opłaca ośrodek pomocy społecznej. Oznacza to, że zgodnie z przepisami ustawy o pomocy społecznej ośrodek pomocy społecznej jest zobowiązany do wydania decyzji administracyjnej przyznającej świadczenie niepieniężne w formie składki na ubezpieczenie zdrowotne, po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego[27].

Kontrakt socjalny jest nowym „instrumentem” stosowanym w ramach działań ośrodków pomocy społecznej, który ma spowodować większą skuteczność udzielanej pomocy i zwiększyć jej efektywność przede wszystkim poprzez mobilizowanie potencjalnych świadczeniobiorców do podejmowania odpowiednich kroków w celu uzyskania samodzielności i poprawy swojej sytuacji życiowej. Kontrakt socjalny ma być narzędziem pracownika socjalnego, które jest w wielu przypadkach niezbędne w celu pozytywnego wywarcia wpływu na to, by zmienić postawę jednostki czy też całej rodziny i niejako „wymusić” na nich indywidualną aktywność życiową, społeczną oraz zawodową.

W ocenie pracowników socjalnych ta forma umowy zawieranej z klientem przynosi korzyści praktyczne. Przybliża pracownika do klienta, zwiększa zaufanie między nimi[28].

Niewątpliwie jednym z podstawowych założeń kontraktu socjalnego jest spadek liczby beneficjentów, a nawet w większej mierze ich aktywizacja.

Przydatne materiały:
 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 ze zm.)

Pisaliśmy o tym również:
 Kontrakt socjalny jako instrument pomocy społecznej (cz. 1)



Przypisy:
[12] Art. 82 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zm.
[13] E. Prandota-Prandecka, op. cit., s. 375.
[14] E. Prandota-Prandecka, op. cit., s. 375.
[15] E. Prandota-Prandecka, op. cit., s. 376.
[16] E. Prandota-Prandecka, op. cit., s. 377.
[17] I. , Warszawa 2007, s. 127.
[18] Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz. U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593.
[19] I. Sierpowska, Ustawa o pomocy społecznej. Komentarz, Kraków 2007, s. 418.
[20] E. Prandota-Prandecka, op. cit., s. 373.
[21] I. Sierpowska, Ustawa o pomocy społecznej..., s. 418.
[22] Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071.
[23] Dz. U. z 2009 r. Nr 6, poz. 33.
[24] Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.
[25] Tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.
[26] Tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.
[27] A. Lisowski, Ubezpieczenie zdrowotne dla osób realizujących kontrakt socjalny na podstawie skierowania urzędu pracy, Pracownik Socjalny 2009, nr 7, s. 5.
[28] E. Pandota-Prandecka, op. cit., s. 379