Ustawa o pomocy społecznej [1] nie stanowi tylko i wyłącznie bezpośredniego rozwinięcia przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej [2]. Konstytucja nie zawiera mechanizmów, które bezpośrednio odnoszą się do pomocy społecznej. Ustawa zasadnicza poprzez zasadę pomocniczości i instytucję zabezpieczenia społecznego w sposób pośredni nawiązuje do ustawy o pomocy społecznej. Artykuł 67 Konstytucji RP przyznaje obywatelom prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Prawo do zabezpieczenia mają również osoby pozostające bez pracy nie z własnej woli i nieposiadające innych środków utrzymania. W inny sposób prezentują się również kategorie beneficjentów pomocy społecznej, które wskazuje Konstytucja RP oraz ustawa o pomocy społecznej.

Rodzaje świadczeń z pomocy społecznej oraz zasady i tryb ich udzielania reguluje ustawa o pomocy społecznej. Świadczenia (zarówno w formie materialnej, jak i niematerialnej) przewidziane tej ustawie nie mają za zadanie zaspokajania wszelkich potrzeb podopiecznych, ich rola polega raczej na wspomaganiu osób w trudnej walce rozwiązywania problemów życiowych, a nie na ich utrzymywaniu i wyręczaniu z obowiązku dbałości o pokrywanie potrzeb bytowych. Gdyby odwrócić role, obywatele popadliby w stan marazmu, a udzielana im pomoc byłaby pozbawiona sensu[3].

Zgodnie z art. 2  ustawy o pomocy społecznej  pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są oni w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem katolickim, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi.

Artykuł 2 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej zawiera jedną z zasad Konstytucji, na której został oparty ustrój Rzeczypospolitej Polskiej, jak również zasada pomocy społecznej. Jest nią zasada subsydiarności. Głównym zadaniem według powyższej zasady jest taka pomoc jednostce przez państwo i jego organy, która nie polega na przejmowaniu jej zadań, a jedynie wspomaga w ich wykonywaniu. Zaangażowanie się państwa powinno występować tylko w sytuacji, w której jednostka nie jest w stanie samodzielnie realizować zadań. Ingerencja w sferę działań jednostki i innych „podmiotów niższych” ma charakter incydentalny uzasadniony nadzwyczajnymi okolicznościami. Organizowanie pomocy społecznej należy do obowiązków organów administracji publicznej, rządowej i samorządowej. Zadania z zakresu pomocy społecznej zostały rozdzielone pomiędzy organy rządowe i samorządowe oraz między władze centralne i terenowe.

Zgodnie z art. 3 ustawy o pomocy społecznej pomoc społeczna wspiera rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokajania niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest zapobieganie sytuacjom, o których mowa w art. 2 ust. 1 przez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy. Potrzeby osób i rodzin korzystających z pomocy powinny zostać uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej.

Zacytowany powyżej artykuł zwraca uwagę na to, że pomoc społeczna obok udzielania wsparcia w ciężkiej sytuacji życiowej, w jakiej znajduje się jednostka, powinna również dążyć do tego, aby tego typu sytuacjom zapobiegać, w związku z czym możemy mówić tu niejako o charakterze prewencyjnym pomocy jako o celu, który powinna spełniać i realizować.

Spośród wielu priorytetów pomocy społecznej można wskazać między innymi na cel w postaci zwiększania aktywności po stronie beneficjentów tej pomocy. Jednym ze sposobów zwalczania ciężkich sytuacji życiowych jest współpraca potencjalnych odbiorców pomocy publicznej z organami, które udzielają wsparcia w tym zakresie, o czym mowa w art. 4 ustawy o pomocy społecznej

Z art. 4 ustawy o pomocy społecznej wynika obowiązek współdziałania, tzn. osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są obowiązane do współdziałania w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej. Powyższy przepis – „zasady współdziałania” – określa kolejny cel, jaki ma do zrealizowania pomoc społeczna, a jest nim aktywizacja beneficjenta pomocy. Chodzi przede wszystkim o doprowadzenie do tego, aby wytworzyć u potencjalnego świadczeniobiorcy pomocy społecznej „odpowiednią postawę”. Pod tym pojęciem należy rozumieć wytworzenie u odbiorcy pomocy społecznej poczucia odpowiedzialności i radzenia sobie z jego trudną sytuacją życiową samodzielnie.

Jednym z instrumentów takiej współpracy jest kontrakt socjalny wprowadzony do ustawy o pomocy społecznej. Definicję kontraktu socjalnego wprowadza art. 6 pkt 6 ustawy o pomocy społecznej , który przyjmuje, że kontrakt socjalny to pisemna umowa zawarta z osobą ubiegającą się o pomoc określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Zgodnie z art. 108 ustawy o pomocy społecznej w celu określenia sposobu współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej pracownik socjalny może zawrzeć kontrakt socjalny z tą osobą lub rodziną w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej lub przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Kontrakt socjalny jest elementem postępowania, który pojawił się z wraz z nową ustawą o pomocy społecznej. W tradycji polskiej pracy socjalnej stosowanie kontraktu socjalnego nie jest zbyt powszechne. Kontrakt jest nową formą aktywizacji klientów pomocy społecznej. Celem, jaki przyświeca jej wykorzystywaniu, jest pobudzenie i zaangażowanie osobiste świadczeniobiorcy w działanie na rzecz poprawy jego sytuacji[4]. Kontrakt w swoim założeniu ma za zadanie przybliżać osobę do jej problemu, ma pomagać oswoić się z problemem, zrozumieć go, dotrzeć do jego sedna po to, aby móc go rozwiązać i zapobiec jego powstaniu w przyszłości[5]. Umowa jest zawierana na piśmie. Wybór tej formy nie jest przypadkowy, w założeniu ustawodawcy bowiem pisemność ma wzmacniać skuteczność wywiązywania się z postanowień kontraktu. Ustna umowa między pracownikiem socjalnym a klientem, nawet spisana w rodzinnym wywiadzie środowiskowym, nie miałaby tak silnego oddziaływania psychologicznego jak umowa zawarta na piśmie. Klient, mając podpisany kontrakt, ma świadomość, że jest związany umową, a niewywiązywanie się z niej może powodować negatywne dla niego skutki[6]. Należy podkreślić, że umowa nie stanowi celu samego w sobie, jest jedynie narzędziem stosowanym w trakcie procesu z podopiecznym. Służy jasnemu i precyzyjnemu formułowaniu celów ogólnych dotyczących zmiany, jaką chcemy osiągnąć. Pomoc przyznawana w ramach kontraktu socjalnego ma charakter pomocy przejściowej i jako priorytet zakłada wykształcenie u korzystających z niej osób zmiany w zakresie postawy życiowej. Osoba zaangażowana ma możliwość aktywnego udziału w tworzeniu kontraktu, między innymi poprzez wskazanie na źródła swych problemów. Kontrakt socjalny nie jest konieczny do zdiagnozowania problemu, lecz to on jest instytucją, która ma wytyczyć pracownikowi socjalnemu etapy postępowania, a odbiorcy pomocy cele, które ma osiągnąć. Wytyczone cele mają zostać osiągnięte poprzez wspólne działania podopiecznego i wspomagającego go pracownika socjalnego. Kontrola w zakresie przestrzegania przez świadczeniobiorcę warunków kontraktu spoczywa na pracowniku socjalnym, który wypełnia swój obowiązek poprzez kontakt ze środowiskiem podopiecznego.

Wzór kontraktu socjalnego został określony w rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej [7] z dnia 1 marca 2005 r. w sprawie wzoru kontraktu socjalnego.

Zgodnie z powyższym rozporządzeniem kontrakt socjalny składa się z dwóch części (wzór kontraktu został określony w załączniku do powyższego rozporządzenia). Część pierwsza wzoru kontraktu zawiera: dane osoby, rodziny zawierającej kontrakt, dane pracownika socjalnego podpisującego kontrakt, ocenę sytuacji życiowej osoby, rodziny i plan pracy socjalnej (przyczyny, możliwości, ograniczenia powodujące trudną sytuację), cele, które ma osiągnąć rodzina dla przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej, działania podejmowane dla osiągnięcia tych celów, termin oceny realizacji działań, informacje o sposobie przekazywania świadczeń.

Druga część kontraktu zawiera informację dotyczące oceny wykonania ustalonych działań. W części tej znajdują się informacje dotyczące: oceny realizacji zadań przez strony kontraktu, ewentualnych zmian w podjętych działaniach i podjęcia nowych działań oraz termin oceny wprowadzanych zmian. Jednakże Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przygotowało nowe rozporządzenie w sprawie wzoru kontraktu socjalnego, które kładzie nacisk na osoby korzystające z pomocy społecznej z przyczyny, jaką jest brak zatrudnienia. Propozycja resortu pracy zakłada wprowadzenie części dotyczącej osób, które znalazły się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Dotyczy to m.in.: osób długotrwale bezrobotnych, bezrobotnych poniżej 25 roku życia lub powyżej 50 lat oraz osób bez żadnych kwalifikacji zawodowych. Nowy wzór kontraktu socjalnego ma na celu dokładną diagnozę sytuacji osoby bezrobotnej, czasu pozostawania bez pracy, określenie przyczyn braku pracy, jak również możliwość zmiany sytuacji zawodowej.

Stronami kontraktu są klient (osoba indywidualna, rodzina) i pracownik socjalny. W kontrakcie mogą występować także inne podmioty, jak np.: psycholog, doradca zawodowy, kurator sądowy. Ważna jest współpraca między tymi podmiotami. W procesie pomocowym, w którym jest zaangażowanych kilka osób, powinien być wyznaczony koordynator odpowiadający za monitorowanie i koordynację świadczonej usługi.

Przed zaproponowaniem rozwiązania w postaci kontraktu socjalnego pracownik socjalny bardzo szczegółowo powinien przeanalizować problemy danej rodziny. Pracownik socjalny odgrywa bardzo ważną rolę w całym procesie, który dotyczy kontraktu socjalnego. Niewątpliwie pracownik socjalny posiada podwójną „rolę” w całej procedurze dotyczącej zawierania kontraktów socjalnych. Ma on „zainicjować” sytuację, w której potencjalny klient pomocy będzie chciał dążyć do zmiany swojej sytuacji życiowej, jak również sprawować pieczę nad wywiązywaniem się z zobowiązań, które nakłada umowa na beneficjenta pomocy. Powinien mobilizować klienta, jednakże w najmniej uciążliwy dla niego sposób. Musi starać się wypracować w podopiecznym poczucie, że planowane zmiany przyszłościowe są przez niego faktycznie pożądane i przyniosą rzeczywistą poprawę jego sytuacji życiowej. Dlatego też relacja z klientem musi opierać się na zaufaniu[8]. Trzonem relacji klient–pracownik socjalny jest partnerstwo, a nie podporządkowanie pierwszego poleceniom drugiego[9]. Pracownik socjalny powinien charakteryzować się wytrwałością, cierpliwością, kreatywnością i innowacyjnością. Wielokrotnie beneficjenci wykazują niechęć do działania w warunkach systematycznej pracy podlegającej okresowej kontroli[10]. W związku z tym zadaniem pracownika socjalnego jest aktywizacja beneficjentów niechętnie nastawionych oraz wytworzenie u nich przekonania, że realizacja postanowień kontraktu jest słuszna. Cel, jaki jest określany w kontrakcie socjalnym, ma być zrealizowany w przyszłości, w związku z czym jest wiele sytuacji, w których cel nie zostaje osiągnięty. Czynniki powodujące niewypełnienie określonego celu są różnorodne. Mogą wystąpić po stronie odbiorcy pomocy, który nie wykazał ze swojej strony chęci zmiany swojej sytuacji życiowej, nie brał pod uwagę porad pracownika socjalnego i wykazywał się bierną postawą. Pracownik socjalny za podstawowy cel swojego działania stawia sobie pomoc beneficjentowi. Pomoc ta powinna mieć charakter trwały i polegać na ustanowieniu takich zmian w życiu odbiorcy pomocy, które spowodowałyby, iż nie musiałby on w przyszłości być zmuszony o zwracanie się o pomoc do ośrodka pomocy społecznej. Fundamentem celu jest przede wszystkim pomoc człowiekowi znajdującemu się w trudnej sytuacji życiowej. Pracownik socjalny nie może być „biernym obserwatorem”. Ma on być „inicjatorem”, określać kierunki zmian, cele, formułować program działań i przy tym omawiać z klientem te działania, co ma na celu wytworzenie u niego przekonania, że ma on na te wszystkie działania swój indywidualny wpływ. Pracownik socjalny ma pracować dla człowieka i z człowiekiem. Jego pracę powinien cechować profesjonalizm. Pomoc opiera się na dążeniu do wzmocnienia lub odzyskania zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz na tworzeniu warunków sprzyjających temu celowi[11].

Druga strona kontraktu, jaką jest beneficjent pomocy, musi „dojrzeć” do tego, aby świadomie i czynnie dojść do wniosku, że faktycznie ma problem, który istnieje w jego życiu już bardzo długo. Dla klienta kontrakt socjalny to możliwość zmiany swojej ciężkiej sytuacji życiowej, która będzie polegać na zmianie w postaci poprawy swojej sytuacji bytowej, zmiany sytuacji zawodowej i – co najważniejsze – odzyskania poczucia wiary we własne możliwości. W sytuacji efektywnego zrealizowania postawionego w kontrakcie socjalnym celu istnieje duże prawdopodobieństwo, iż potencjalny beneficjent pomocy stanie się podmiotem, który zacznie samodzielnie funkcjonować w społeczeństwie, realizując swoje potrzeby. Efektywne wypełnianie celu przez jednostkę, która potrzebuje pomocy jest niczym innym jak wypełnieniem zasady pomocniczości w pomocy społecznej. Beneficjent własną pracą, przy pomocy pracownika socjalnego, osiąga cel kontraktu, jednocześnie pozostając w przekonaniu, iż wynik pozytywnego zakończenia umowy kontraktowej to pochodna jego cierpliwości, wiary w powodzenie postawionego celu i ciężkiej pracy.

Przydatne materiały:
 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 ze zm.)
Rozporządzenie Ministra polityki społecznej z dnia 1 marca 2005 r. w sprawie wzoru kontraktu socjalnego (Dz. U. z 2005 r. Nr 42, poz. 409)

Pisaliśmy o tym również:
Kontrakt socjalny jako instrument pomocy społecznej (cz. 2)

Przypisy:
[1] Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 33,
[2] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471 oraz z 2009 r. Nr 114, poz. 946.
[3] Wyrok WSA z dnia 26 lipca 2004 r., II SA/Kr 937/00, niepubl.
[4] I. Sierpowska, Pomoc społeczna. Przepisy z wprowadzeniem, Warszawa 2006, s. 10.
[5] E. Prandota-Prandecka, Kontrakt socjalny jako narzędzie rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej beneficjenta pomocy społecznej – zagadnienia wybrane, [w:] J. Boć, L. Dziewięcka-Bokun (red.), Umowy w administracji, Kolonia Limited 2008, s. 373.
[6] E. Prandota-Prandecka, op. cit., s. 373.
[7] Dz. U. z 2005 r. Nr 42, poz. 409.
[8] J. Szczepkowski, Wybrane osobowościowe aspekty funkcjonowania zawodowego pracowników socjalnych, [w:] K. Marzec-Holka (red.), Pomoc społeczna. Teoria i praktyka, t. I, 2003, s. 355.
[9] E. Prandota-Prandecka, op. cit., s. 374 i n.
[10] A. Radziewicz-Winnicki, Idea społeczeństwa obywatelskiego a stymulowanie aktywności, wsparcia i samopomocy w środowisku lokalnym, [w:] K. Marzec-Holka (red.), Pomoc społeczna. Teoria i praktyka, t. I, 2003, s. 25.
[11] B. Matyjas, Zakres kompetencji pracownika socjalnego w kontekście nowych wyzwań, [w:] K. Marzec-Holka (red.), Pomoc społeczna. Teoria i praktyka, t. I, 2003, s. 250 i n.