Państwowa Komisja Wyborcza jest stałym najwyższym organem wyborczym właściwym w sprawie przeprowadzanie wyborów i referendów. W istocie jej zadania są znacznie szersze, niż to wynika z treści art. 157 par 1 kodeksu wyborczego. Zajmuje się także kontrolowaniem finansowania partii politycznych i kampanii wyborczych.
Odejście od modelu sędziowskiego PKW
W pierwotnym brzmieniu art. 157 par 2 kodeksu wyborczego ustawodawca przewidział, iż w skład Państwowej Komisji Wyborczej wchodzi:
- trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego, wskazanych przez Prezesa Trybunału Konstytucyjnego;
- trzech sędziów Sądu Najwyższego, wskazanych przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego;
- trzech sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego, wskazanych przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Powierzenie współdecydowania o składzie Państwowej Komisji Wyborczej prezesom: Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Prezydentowi RP miało w zamyśle ustawodawcy stanowić gwarancję niezależności tego organu.
„Sędziowski” model PKW został w znaczący sposób zmieniony ustawą z 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych. Zgodnie z obecnie obowiązującym brzmieniem art. 157 par. 2 kodeksu wyborczego w skład dziewięcioosobowej Państwowej Komisji Wyborczej wchodzą tylko dwaj sędziowie:
- jeden sędzia Trybunału Konstytucyjnego, wskazany przez Prezesa Trybunału Konstytucyjnego;
- jeden sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego, wskazany przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Pozostałych siedmiu członków Państwowej Komisji Wyborczej jest wskazywanych przez kluby parlamentarne lub poselskie, z tym że liczba tych członków musi odzwierciedlać proporcjonalnie reprezentację w Sejmie klubów parlamentarnych lub poselskich. Ponadto liczba członków powołanych w skład PKW, spośród wskazanych przez jeden klub parlamentarny lub poselski, nie może być większa niż trzy. W przypadku gdy w danej kadencji Sejmu są dwa kluby parlamentarne lub poselskie, pozostałego kandydata do części Państwowej Komisji Wyborczej, wyłania się w drodze losowania przeprowadzonego przez Prezydium Sejmu spośród osób zgłoszonych przez kluby parlamentarne lub poselskie. Każdy z nich może zgłosić do losowania jedną osobę.
Pytania o niezależność polityczną
Kandydaci wskazywani przez kluby parlamentarne lub poselskie mają obowiązek posiadać kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego, przy czym w tym zakresie przewidziano szeroki katalog wyłączeń. Zgodnie bowiem z art. 157 par. 2a kodeksu wyborczego wymóg posiadania kwalifikacji do zajmowania stanowiska sędziego nie dotyczy osoby, która:
- ma co najmniej trzyletni staż pracy na stanowisku prokuratora, Prezesa Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, jej wiceprezesa lub radcy albo wykonywania w Polsce zawodu adwokata, radcy prawnego lub notariusza;
- pracowała w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie badawczym lub innej placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych.
W opinii ustawodawcy, omawiane odejście od „sędziowskiego” modelu Państwowej Komisji Wyborczej ma wychodzić naprzeciw rekomendacjom zawartym w Kodeksie dobrej praktyki w sprawach wyborczych. Zgodnie z nimi Centralna Komisja Wyborcza powinna się składać z sędziego lub prawnika oraz z przedstawicieli partii politycznych już będących w parlamencie lub takich, które zdobyły pewien procent głosów, przy czym partie polityczne powinny być reprezentowane równo w centralnej komisji wyborczej.
I choć w treści art. 157 par. 4e kodeksu wyborczego sformułowano względem członków PKW zakaz przynależności do partii politycznych oraz prowadzenia działalności publicznej niedającej się pogodzić z pełnioną funkcją, to jednak nowe rozwiązania są w dalszym ciągu krytykowane przez przedstawicieli doktryny, którzy wskazują, że sposób wyłaniania oraz swobodnego odwoływania członków Państwowej Komisji Wyborczej uzależnionych od czynnych polityków w żaden sposób nie wpływa pozytywnie na transparentność wyborów, zaufanie do tego organu ani niezależność samej PKW.
Co więcej, podkreślają oni także, że fakt częściowego wyboru członków PKW przez ciało polityczne może prowadzić do prób eliminowania konkurencyjnych partii politycznych poprzez odbieranie im środków niezbędnych do prowadzenia działalności.
Kiedy partia traci subwencje i dofinansowanie
Zgodnie bowiem z art. 38 ust. 1 ustawy o partiach politycznych partia polityczna składa PKW, sprawozdanie o źródłach pozyskania środków finansowych, w tym o kredytach bankowych i warunkach ich uzyskania oraz o wydatkach poniesionych ze środków Funduszu Wyborczego w poprzednim roku kalendarzowym. Z kolei Państwowa Komisja Wyborcza w terminie sześciu miesięcy od dnia złożenia sprawozdania - przyjmuje sprawozdanie bez zastrzeżeń, przyjmuje sprawozdanie ze wskazaniem uchybień lub odrzuca sprawozdanie.
W przypadku odrzucenia przez PKW sprawozdania lub - w razie skargi na postanowienie o odrzuceniu sprawozdania - w przypadku oddalenia skargi przez Sąd Najwyższy partia polityczna traci prawo do otrzymania subwencji w następnych trzech latach, w których uprawniona jest do jej otrzymywania. Termin ten liczy się od początku kwartału następującego po kwartale, w którym nastąpiło odrzucenie sprawozdania, a w razie złożenia skargi na postanowienie o odrzuceniu sprawozdania termin ten liczy się od początku kwartału następującego po kwartale, w którym nastąpiło oddalenie skargi przez Sąd Najwyższy.
Tożsama do opisanej powyżej relacja zachodzi pomiędzy Państwową Komisją Wyborczą a klubami parlamentarnymi lub poselskimi na etapie kontrolowania finansowania kampanii wyborczych. W tym bowiem przypadku pełnomocnik finansowy, w ciągu trzech miesięcy od dnia wyborów, przedkłada organowi wyborczemu, któremu komitet wyborczy złożył zawiadomienie o utworzeniu komitetu, sprawozdanie o przychodach, wydatkach i zobowiązaniach finansowych komitetu, w tym o uzyskanych kredytach bankowych i warunkach ich uzyskania (zob. art. 142 par 1 k.w.).
W razie odrzucenia przez Państwową Komisję Wyborczą sprawozdania finansowego lub odrzucenia skargi, przysługująca partii politycznej lub komitetowi wyborczemu wyborców dotacja pomniejszona zostaje o kwotę stanowiącą równowartość trzykrotności wysokości środków pozyskanych lub wydatkowanych z naruszeniem przepisów, o których mowa w art. 144 par. 1 pkt 3 (zob. art. 148 par. 1 kodeksu wyborczego).
Z kolei w razie odrzucenia przez Państwową Komisję Wyborczą sprawozdania finansowego lub odrzucenia skargi przysługująca partii politycznej subwencja pomniejszona zostaje o kwotę stanowiącą równowartość trzykrotności wysokości środków pozyskanych lub wydatkowanych z naruszeniem wspomnianych przepisów kodeksu wyborczego.
Pomniejszenie wysokości dotacji lub subwencji nie może przekraczać:
- 75 proc. wysokości dotacji lub
- 75 proc. wysokości subwencji.
Czytaj też w LEX: Rozwiązania zmierzające do zwiększenia jawności finansowania partii politycznych >
Może kontrolowaniem finansowania partii powinien zająć się inny urząd?
Mając na uwadze powyższe, pojawiają się uzasadnione wątpliwości, co do tego, kto powinien kontrolować finansowanie kampanii wyborczych i wydawanie przez partie pieniędzy publicznych oraz czy to właśnie Państwowa Komisja Wyborcza powinna sprawować tę kontrolę.
Ponadto zauważa się, że choć wszyscy członkowie Państwowej Komisji Wyborczej powinni cechować się niezależnością, to jednak sytuacja, w której siedmiu z dziewięciu członków Państwowej Komisji Wyborczej wskazywanych przez kluby parlamentarne lub poselskie, współdecyduje o akceptacji (lub nie) sprawozdań finansowych tych ugrupowań politycznych, nosi znamiona konfliktu interesów. Problem wydaje się poważny, albowiem obecnie w debacie publicznej szczególnie dużo uwagi poświęca się sprawozdaniu PiS, który - ze względu na nieprawidłowości w finansowaniu kampanii - może stracić nawet 75 proc. z blisko 26-milionowej subwencji. Przeczytaj więcej: PKW odroczyła posiedzenie w sprawie sprawozdania PiS z wyborów parlamentarnych
W związku z powyższym warto rozważyć, czy zadania związane z kontrolowaniem finansowania partii politycznych i kampanii wyborczych nie powinny być realizowane przez specjalnie do tego powołane organy lub jednostki np. komórki Najwyższej Izby Kontroli. Z kolei w doktrynie prawa zwraca się uwagę na potrzebę umocowania Państwowej Komisji Wyborczej w Konstytucji RP, aby ograniczyć możliwość manipulacji w jej organizacji i działaniu. Zgłaszany jest także postulat powrotu do modelu sędziowskiego.
Czytaj też w LEX: Pozycja prawna Centralnej Komisji Wyborczej Republiki Litewskiej >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.