Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego do tej pory wydała od 2018 r. około 170 orzeczeń w ramach skargi nadzwyczajnej, ale wpłynęło 318 skarg. 3 kwietnia upłynąłby termin na wnoszenie skarg nadzwyczajnych, jednak nowelizacja ustawy o Sądzie Najwyższym wydłużyła terminy do wzruszenia prawomocnych orzeczeń na kolejne trzy lata.
Czytaj: Skarga nadzwyczajna w sprawie pozbawienia emerytury>>
Najwięcej skarg wniósł Prokurator Generalny - 265, potem Rzecznik Praw Obywatelskich - 40 skarg (na 18 lutego - 44), Rzecznik Finansowy - 4 skargi, Biuro Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców - jedną skargę. Skargi dotyczyły głównie orzeczeń z zakresu prawa cywilnego i prawa pracy, takich m.in jak:
- stwierdzenie nabycia spadku, dziedziczenie ustawowe, dział spadku
- podział majątku
- wygórowane odsetki
- ubezpieczenia pojazdów
- umowy kupna-sprzedaży
- odszkodowania gospodarcze
- zadośćuczynienie dla spadkobierców za krzywdę wyrządzoną ich ojcom w czasie PRL
- eksmisja z lokalu
- kodeks postępowania karnego, kodeks karny wykonawczy
Izba Kontroli Nadzwyczajnej bardzo rygorystycznie przestrzegała wypełnienia przesłanek ustawowych przez skarżących.
Zobacz procedurę w LEX: Wniesienie skargi nadzwyczajnej od orzeczenia sądu powszechnego w sprawie cywilnej >
Wartość sporu - bez znaczenia
Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, że w postępowaniu ze skargi nadzwyczajnej nie ma zastosowania art. 398 ze znaczkiem 2 § 1 k.p.c., uzależniający dopuszczalność skargi kasacyjnej – co do zasady – od wartości przedmiotu zaskarżenia. Innymi słowy, wniesienie skargi nadzwyczajnej jest dopuszczalne od każdego orzeczenia, wskazanego w art. 89 § 1 ustawy z 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym, bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia ( sygnatura akt I NSNc 50/20).
Według art. 89 § 1 ustawy o SN, skarga nadzwyczajna może zostać wniesiona od prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego kończącego postępowanie w sprawie. Nadto, skarga nadzwyczajna jest dopuszczalna, jeżeli orzeczenie nie może być uchylone lub zmienione w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia.
Czytaj w LEX: Wpływ wprowadzenia skargi nadzwyczajnej na skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia >
Sąd Najwyższy przy wypełnieniu innych przesłanek musi stwierdzić, że uchylenie prawomocnego orzeczenia w drodze skargi kasacyjnej nie jest możliwe np.
- poprzez wniesienie skargi o wznowienie postępowania (art. 401 – 403 k.p.c.),
- skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, a także
- wniosku o unieważnienie prawomocnego orzeczenia, bo osoba nie podlegała orzecznictwu sądów polskich lub - w chwili orzekania droga sądowa była niedopuszczalna (art. 96 § 1 ustawa o SN).
Co do zasady, skargę nadzwyczajną można wnieść w terminie pięciu lat od dnia uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia, a jeżeli od orzeczenia została wniesiona skarga kasacyjna – w terminie roku od dnia jej rozpoznania (art. 89 § 3 u. SN).
Zobacz procedurę w LEX: Badanie dopuszczalności skargi nadzwyczajnej przed Sądem Najwyższym ze względu na zachowanie terminu do jej wniesienia w sprawie cywilnej >
Zasada sprawiedliwości społecznej
Izba Kontroli wielokrotnie nawiązywała do zasady demokratycznego państwa prawnego. Zasada ta to zbiór różnych wartości bezpośrednio lub pośrednio wyrażonych w Konstytucji RP, dotyczących prawa, ustroju państwa oraz relacji między państwem a jednostką (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 25 listopada 1997 r., K 26/97).
Zasada demokratycznego państwa prawnego od początku jej obowiązywania w polskim porządku prawnym była traktowana jako źródło kolejnych zasad o bardziej szczegółowym charakterze (zasad pochodnych), które były rekonstruowane przede wszystkim w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.
Sprawiedliwość społeczna jest natomiast definiowana jako „dążenie do zachowania równowagi w stosunkach społecznych i powstrzymywanie się od kreowania nieusprawiedliwionych, niepopartych obiektywnymi wymogami i kryteriami przywilejów dla wybranych grup obywateli”, a także podkreśla się, że „sprawiedliwość społeczna jest celem, który ma urzeczywistniać demokratyczne państwo prawne. Nie jest demokratycznym państwem prawnym państwo, które nie realizuje idei sprawiedliwości”
Zobacz procedurę w LEX: Badanie dopuszczalności skargi nadzwyczajnej przed Sądem Najwyższym ze względu na wymagania konstrukcyjne skargi w sprawie cywilnej >
Jak powiedział w rozmowie z Prawo.pl sędzia SN prof. Leszek Bosek, skargi, które dotyczą zasady słuszności, koncentrowały się na rażąco wygórowanych odsetkach. To jest poważny problem, dlatego że w postępowaniach nakazowych w wielu przypadkach uprawomocniają się rażąco niesłuszne orzeczenia. Ludzie nie potrafią w krótkim czasie zarzutów obalić i umowy w sprawach konsumenckich z rażąco wysokimi odsetkami, wręcz w wyniku działań firm przestępczych - funkcjonują w obrocie. W tych sprawach cele skargi nadzwyczajnej zostały zrealizowane, te skargi są uwzględniane.
Kiedy skarga nie jest zasadna
W jakich sprawach izba Kontroli Nadzwyczajnej oddaliła skargę nadzwyczajną? Oto kilka interesujących przykładów.
1. Wyrok w sprawie molestowania seksualnego małoletniego. W tym wypadku SN rzekł, że doszło do rażącego naruszenia prawa materialnego, polegającego na nie orzeczeniu środka karnego z art. 41a § 2 k.k., pomimo spełnienia warunków jego zastosowania. Ale skarga nadzwyczajna nie została uwzględniona.
Do usunięcia tego uchybienia, w aktualnym stanie prawnym, mogło dojść jedynie pod warunkiem zaskarżenia tego wyroku na niekorzyść, co jednak nie miało miejsca. W rezultacie użycie żadnego dostępnego obecnie środka prawnego, w tym skargi nadzwyczajnej, nie jest w stanie stworzyć stanu odpowiadającemu prawu karnemu materialnemu, tj. orzeczenia i wykonania wobec skazanego obligatoryjnego środka karnego w sytuacji, gdy obiektywnie zostały spełnione przesłanki jego zastosowania ( sygnatura akt I NSNk 1/20 postanowienie z 13 stycznia 2021 r.).
2. Orzeczenie o naprawienie szkód górniczych ( sygn. akt I NSNc 50/20). Na skutek błędnego zastosowania art. 41 ust. 1 ustawy o VAT. Sąd Apelacyjny przy ustalaniu wysokości odszkodowania przyjął obowiązywanie wadliwej stawki podatku od towarów i usług, tj. 7% zamiast 22%, co doprowadziło do ustalenia odszkodowania w kwocie nieodpowiadającej wartości szkody.
Sąd Najwyższy podkreśla, że zasadność skargi nadzwyczajnej winna być oceniania przede wszystkim przez pryzmat celu tego środka kontroli konstytucyjności orzeczeń sądowych.
Zobacz procedurę w LEX: Badanie dopuszczalności skargi nadzwyczajnej przed Sądem Najwyższym ze względów podmiotowych oraz przedmiotowych w sprawie cywilnej >
W uzasadnieniu podstawy ogólnej skargi nadzwyczajnej „skarżący ma obowiązek konkretnie wykazać, na czym polega niezgodność zaskarżonego orzeczenia z zasadą demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, w szczególności przez: wskazanie naruszonej zasady pochodnej wywiedzionej z art. 2 Konstytucji RP oraz sposobu jej naruszenia. Przy konstruowaniu podstawy ogólnej skargi skarżący nie jest ograniczony katalogiem zasad pochodnych sformułowanych w orzecznictwie i doktrynie, może więc powołać się także na inną zasadę pochodną, pod warunkiem jednak, że szczegółowo przedstawi tok rozumowania, w drodze którego wywiódł taką zasadę z art. 2 Konstytucji RP” (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z 30 czerwca 2020 r., NSNp 3/19, zob. też postanowienie Sądu Najwyższego z 28 września 2020 r., I NSNc 51/19).
3. Zadośćuczynienie dla dzieci AK-owca, którego władze PRL pozbawiły życia. Pozostawiły niepracującą żonę z dwojgiem małych dzieci praktycznie bez środków do życia zarówno w okresie ukrywania się, jak i po śmierci. Sąd przyznał im 100 tys. zł.
SN oddalił skargę nadzwyczajną, gdyż nie zachodziła oczywista sprzeczność ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego.
Zarzut sprzeczności ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego może być podstawą skargi nadzwyczajnej tylko wówczas, gdy sprzeczność ta: po pierwsze, jest oczywista; po drugie, dotyczy istotnych ustaleń sądu. Słowo „oczywisty” oznacza taki, który nie wywołuje sporów, nie budzi wątpliwości i jest pewny. ( sygnatura akt I NSNk 3/19 z 16 grudnia 2020 r.).
Nie sposób więc zaaprobować poglądu, zgodnie z którym przez oczywistą sprzeczność istotnych ustaleń sądu należy rozumieć takie odtworzenie przez sąd stanu faktycznego sprawy, które jawi się jako błędne i nieodpowiadające rzeczywistości. Nie chodzi zatem o jakikolwiek błąd związany z ustalaniem przebiegu danego zdarzenia lub oceną faktów i okoliczności, analizowanych przez Sąd Okręgowy i będących podstawą rozstrzygnięcia, czy też niepełnością postępowania dowodowego, lecz tylko o takie uchybienia, które bez wątpienia są błędne, a nieprawidłowość tę można dostrzec od razu, bez potrzeby wnikliwego, ponownego badania sprawy (wyrok Sądu Najwyższego z 2 września 2020 r., I NSNk 4/19).
4. Nakazanie opuszczenia i opróżnienia (wraz z rzeczami i osobami) lokalu mieszkalnego należącego do gminy. W sprawie nie został zbadany status pozwanego jako lokatora, wobec którego można było wytoczyć powództwo, podczas gdy w aktach sprawy była informacja, że umowa najmu została wypowiedziana zanim powództwo zostało wywiedzione.
SN orzekł, że nie doszło do rażącego naruszenia prawa byłego lokatora. Dlatego, że eksmisja pozwanego lokatora jest tylko dalszym skutkiem rozwiązania stosunku najmu z powodu rażącego naruszania zasad porządku domowego w świetle art. 13 ust. 1 ustawy o ochronie praw lokatorów. Brak istnienia prawa do zajmowanego lokalu po stronie pozwanej powinien, co do zasady skutkować oddaleniem powództwa. Nie można też uznać, że legitymację czynną po stronie powoda może mieć były lokator. W takiej sytuacji nie ma on interesu prawnego by chronić się przed innym lokatorem ( sygnatura akt akt I NSNc 61/19).
6. Utrzymanie w mocy orzeczenia wydanego w oparciu o niezgodny z Konstytucją przepis kodeksu karnego wykonawczego ( art. 160 kkw).
W toku postępowania w tej sprawie przed Trybunałem, ustawodawca dokonał zmiany budzącego konstytucyjne wątpliwości przepisu art. 160 k.k.w. W tej sytuacji, wobec stanowiska pytającego Sądu Apelacyjnego, który oświadczył, że nie podtrzymuje pytania prawnego, postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym zostało umorzone.
SN orzekł oddalając skargę rzecznika praw Obywatelskich, że fakt, że przed Trybunałem toczyło się postępowanie zainicjowane pytaniem prawnym jednego z sądów odnośnie konstytucyjności przepisu art. 160 § 1 pkt 1 k.k.w., które to postępowanie musiało się zakończyć jego umorzeniem nie jest wystarczającym argumentem za przyjęciem tezy, że przepis ten był niekonstytucyjny.
Sądy sprawujące wymiar sprawiedliwości nie mają bowiem obowiązku stosowania orzecznictwa Trybunału w drodze analogii, jakkolwiek autorytet tego organu najczęściej będzie powodował zgodność konstytucyjnych poglądów na określoną kwestię. Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy skargę nadzwyczajną Rzecznika Praw Obywatelskich oddalił ( sygnatura akt t I NSNk 2/19).
5. Zadośćuczynienie za naruszenie prawa do cieszenia się niezakłóconym życiem rodzinnym nie należy się. Naruszenia więzi rodzinnych z poszkodowanym powstało na skutek błędu medycznego, za które odpowiada pozwany szpital.
W trakcie rozpoznawania skargi nadzwyczajnej powstało zagadnienie prawne, które Izba Kontroli rozstrzygnęła na niekorzyść rodziny chorego:
Osobie bliskiej poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 Kodeksu cywilnego (uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2019 r.).
Według SN wprowadzenie art. 446 § 4 k.c. nie kreuje nowego przedmiotu ochrony, który był chroniony także przed wejściem w życie wspomnianej nowelizacji. Stosowanie art. 446 § 4 k.c. czy też art. 445 § 1 k.c. nie wymaga odwoływania się do konstrukcji dóbr osobistych i ochrona z nich wynikająca nie wymaga kwalifikowania subiektywnie ujmowanych więzi rodzinnych jako dobra osobistego. Prawo do żądania zadośćuczynienia wynikające z tych przepisów, może stanowić konsekwencję ochrony wartości prawnie doniosłych lub interesów godnych ochrony prawnej.
