Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka - twarde prawo

W Ministerstwie Sprawiedliwości trwają prace nad wprowadzeniem tzw. alimentów podstawowych. Ich wysokość ma być ustalana w oparciu o realne koszty utrzymania dzieci. Postępowanie w ich sprawie trwałoby zaledwie kilka dni. Zanim projektowane przepisy staną się prawem warto przyjrzeć się, jak obecnie wygląda kwestia obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dziecka.

Czytaj: MS chce wprowadzić "alimenty podstawowe">>

Artykuł powstał w oparciu o komentarze do wybranych kroków postępowania zawartych w procedurze autorstwa O.M. Piaskowskiej: Ustalenie istnienia obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dziecka, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018.

Narodziny dziecka

Od momentu narodzin dziecka, oboje rodzice (jeżeli żyją i posiadają prawa rodzicielskie) mają obowiązek opieki nad dzieckiem, co do zasady, do momentu, w którym „nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie”. Zgodnie z art. 133 § 1 k.r.o., zgodnie z którym „rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych”, a zatem każdy z rodziców zobowiązany jest do wypełnienia tego obowiązku. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów SN z dnia 25 listopada 1968 r., III CZP 65/68, LEX nr 830: „dług z tytułu alimentów nie jest długiem wspólnym obojga małżonków. Ze względu bowiem na zasadę stosunkowego - do możliwości każdego z rodziców - rozkładu obowiązku alimentacyjnego (art. 129 § 2 k.r.o.) należność dziecka z tego tytułu składa się w istocie z dwu odrębnych wierzytelności: względem ojca i względem matki”.
Dla istnienia obowiązku alimentacyjnego nie ma znaczenia fakt, czy rodzice pozostają w związku małżeńskim, separacji, czy w faktycznym pożyciu. Obowiązek rodziców ponoszenia ciężarów związanych z utrzymaniem i wychowaniem dziecka jest niezależny od tego, gdzie ono się znajduje. W szczególności obowiązek ten ciąży także na tym rodzicu, który nie zgadza się na pobyt dziecka u drugiego małżonka lub u osoby trzeciej (por. orzeczenie SN z dnia 26 kwietnia 1958 r., 3 CR 135/58).

Rodziców nie zwalnia od obowiązku alimentacyjnego okoliczność, że dziecko jest faktycznie utrzymywane przez kogoś innego (zob. wyrok SN z dnia 14 stycznia 2000 r., I CKN 1177/99, LEX nr 51633).
Przez usprawiedliwione potrzeby uprawnionego rozumieć należy potrzeby, których zaspokojenie zapewni mu - odpowiedni do jego wieku i uzdolnień - prawidłowy rozwój fizyczny i duchowy. Możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego określają zarobki i dochody, jakie uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swych sił fizycznych i zdolności umysłowych, nie zaś rzeczywiste zarobki i dochody. Dzieci mają prawo do równej z rodzicami stopy życiowej, niezależnie od tego, czy żyją z nimi wspólnie, czy też oddzielnie (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86 w sprawach alimentacyjnych; pkt IV tezy, LEX nr 3342).

Pełnoletniość dziecka

Uzyskanie przez dziecko pełnoletniości nie oznacza, że rodzice przestają być zobowiązani do wykonywania obowiązku alimentacyjnego. Wiek dziecka nie przesądza bowiem, że jest ono w stanie samodzielnie się utrzymać.
Dziecko pełnoletnie, co do zasady, powinno mieć możliwość (teoretyczną) zarobkowania, co nie oznacza, że wraz z osiągnięciem pełnoletniości powinno podjąć pracę zarobkową. Ponadto należy zauważyć, że samo uzyskiwanie przez dziecko dochodów nie prowadzi do wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego rodziców, chyba że dziecko osiąga dochody umożliwiające samodzielne funkcjonowanie.

Dziecko, które osiągnęło nie tylko pełnoletność, ale zdobyło także wykształcenie umożliwiające podjęcie pracy zawodowej, pozwalającej na samodzielne utrzymanie, nie traci uprawnień do alimentów, jeżeli np. chce kontynuować naukę i zamiar ten znajduje uzasadnienie w dotychczas osiąganych wynikach (por. wyrok SN z dnia 24 marca 2000 r., I CKN 1538/99).
W wyroku z dnia 10 grudnia 1998 r., I CKN 1104/98 (LEX nr 327909), SN uznał, że jeżeli dorosłe dziecko ma wyuczony zawód i możliwości pracy oraz chce kontynuować naukę, rodzice obowiązani są łożyć na jego utrzymanie w miarę swoich materialnych możliwości.

Istnieje możliwość uchylenia się rodziców od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, albo też dziecka, które zawarło wcześniej małżeństwo (art. 10 § 2 k.c.), przy spełnieniu przesłanek określonych w art. 133 § 3 k.r.o. Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka pełnoletniego tylko wówczas może być uchylony, gdy zostanie wykazane, że dziecko to pomimo stwierdzonego inwalidztwa jest w stanie utrzymać się samodzielnie (por. wyrok SN z dnia 14 kwietnia 1999 r., III CKN 278/98, LEX nr 1213493).
W wypadku niepełnoletniego, rodzice nie mogą uchylić się od obowiązku alimentacyjnego.
Poniesienie kosztów obrony nieletniego w procesie karnym wchodzi w zakres obowiązku alimentacyjnego rodziców. Osoba trzecia, która tę obronę nieletniemu zapewniła, może żądać zwrotu jej kosztów bezpośrednio od rodziców (por. orzeczenie SN z dnia 6 lutego 1969 r., III CZP 129/68, OSNCP 1969, nr 10, poz. 170).

Uchylenie się od obowiązku alimentacyjnego

W myśl art. 133 § 3 k.r.o. rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się. Ponadto w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego (art. 138 k.r.o.).
Rodzice nie są obowiązani dostarczać środków utrzymania dziecku, które, będąc już przygotowane należycie do wykonywania przez nie odpowiedniego dla niego zawodu, podejmuje w celu podniesienia swych kwalifikacji dalsze kształcenie się, ale w studiach się zaniedbuje, nie robi należytych postępów, nie otrzymuje obowiązujących zaliczeń, nie zdaje w terminie przepisanych egzaminów, a zwłaszcza, jeżeli z własnej winy powtarza lata studiów i wskutek tego nie kończy studiów w przewidzianym programem okresie (por. wyrok SN z dnia 8 sierpnia 1980 r., III CRN 144/80, OSNCP 1981, nr 1, poz. 20).
Jeżeli nie istnieją podstawy do uchylenia się od obowiązku alimentacyjnego, rodzice zobowiązani są do jego wykonywania.
Zakres tego obowiązku wyznacza z jednej strony poziom usprawiedliwionych potrzeb osób alimentowanych, z drugiej zaś - zarobkowe i majątkowe możliwości każdego z zobowiązanych (art. 135 § 1 k.r.o.).

Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dziecka ma dwojaką postać: po pierwsze, są to świadczenia o charakterze materialnym oraz po drugie, są to osobiste starania o wychowanie i osobisty rozwój dziecka. Na rodzicach ciąży obowiązek spełniania świadczeń alimentacyjnych w obu tych postaciach; sam bowiem fakt spełniania świadczeń o charakterze materialnym (a zatem łożenie na utrzymanie dziecka) nie oznacza, że rodzic jest zwolniony z obowiązku dbania o wychowanie i rozwój dziecka.
W zależności od konkretnej sytuacji, różny może być zakres tych świadczeń. Wskazać także należy, że w niektórych sytuacjach osobiste starania jednego z rodziców o wychowanie i rozwój dziecka pozwalają na stwierdzenie, że wypełnienie obowiązku alimentacyjnego może się ograniczyć tylko do tych starań. Okoliczności konkretnej sytuacji pozwalają na dokonanie oceny, czy osobiste starania, o których mowa w art. 135 § 2 k.r.o., wyczerpują obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w całości, czy tylko w części.

Możliwość wytoczenia powództwa

W sytuacji, gdy jedno z rodziców lub oboje nie spełniają ciążącego na nich obowiązku alimentacyjnego, uprawniony do świadczeń alimentacyjnych może wystąpić na drogę postępowania sądowego celem wymuszenia jego realizacji. Należy przy tym wskazać, że możliwość taka ograniczona jest do świadczenia alimentacyjnego o charakterze materialnym, czyli obowiązku łożenia na utrzymanie i wychowanie dziecka w określonej kwocie pieniężnej. Jeżeli bowiem rodzice lub jedno z nich nie chce uczestniczyć w życiu dziecka i osobistymi staraniami przyczyniać się do jego rozwoju i wychowania, wówczas nie ma możliwości zastosowania w tym względzie przymusu. Taka możliwość byłaby bowiem często sprzeczna z interesem dziecka i mogłaby źle wpłynąć na jego rozwój.
Żadne z rodziców, ani też inny przedstawiciel ustawowy dziecka, nie może ważnie zrzec się z góry w jego imieniu roszczeń alimentacyjnych jakie służą dziecku w stosunku do obojga rodziców (por. orzeczenie SN z dnia 21 października 1952 r., C 1624/52).
Jeżeli dziecko jest niepełnoletnie, wówczas jest ono stroną procesu, lecz jest ono reprezentowane przez rodzica albo opiekuna.

Inne procedury

Warto odnotować, że z tematyką opisanego postępowania powiązane są również inne procedury, w tym m. in:
O.M. Piaskowska: Postępowanie w sprawie o ustalenie obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dzieci, , pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018.
O.M. Piaskowska: Uchylenie się od obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dziecka pełnoletniego (art. 133 § 3 k.r.o.) , pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018.