Rejestr klauzul abuzywnych dotyczy nie tylko wymienionych w nim firm

Czy uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone wiąże tylko przedsiębiorcę, przeciw któremu toczyło się postępowanie, czy także innych przedsiębiorców, stosujących klauzulę uznaną przez sąd za abuzywną? Wydaje się, że orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 21 grudnia 2016 r. ostatecznie rozstrzygnęło tę kwestię - pisze Zuzanna Sasiak.

W orzecznictwie sądów ujawniły się rozbieżności dotyczące zakresu przewidzianej w art. 479[43] k.p.c. prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone. W aspekcie podmiotowym rozbieżności dotyczą tego, czy prawomocność ta działa przeciwko wszystkim przedsiębiorcom stosującym takie postanowienie w swoich wzorcach, czy też tylko przeciwko temu przedsiębiorcy, przeciwko któremu zapadł wyrok. Tym, co nie budzi wątpliwości, jest tylko fakt, że prawomocność wydanego wyroku działa na rzecz każdego podmiotu, który mógłby wytoczyć powództwo przeciwko danemu przedsiębiorcy, z tytułu zastosowania wobec tego podmiotu takiego postanowienia wzorca umowy, które zostało uznane za niedozwolone.

Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 479[36] – 479[45] k.p.c.) służy abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców umowy. Kontrola ta polega na ocenie postanowień wzorca w oderwaniu od okoliczności konkretnego przypadku i ma skłaniać przedsiębiorcę – w razie uznania określonych postanowień za nieuczciwe – do zaniechania ich stosowania. Kontrola chroni więc nie interes indywidualny, lecz zbiorowy interes konsumentów. Postępowanie, w którym realizowana jest kontrola abstrakcyjna, służy transpozycji do polskiego prawa art. 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. W razie uwzględnienia powództwa o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania. Odpis wyroku przesyłany jest Prezesowi UOKiK, który prowadzi jawny rejestr postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (tzw. rejestr klauzul abuzywnych). Prawomocny wyrok w sprawie ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do ww. rejestru.

Ocena, wobec jakich osób trzecich powyższa procedura odnosi skutek, wywołuje jednak istotne rozbieżności. Powstaje bowiem pytanie, czy prawomocność wyroku działa jednokierunkowo, czy też dwukierunkowo. W pierwszym przypadku, byłoby to działanie wyłącznie w odniesieniu do osób, które, według oferty pozwanego, mogłyby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie uznane prawomocnym wyrokiem za niedozwolone. W drugim przypadku, orzeczenie odnosiłoby skutek przeciwko wszystkim osobom trzecim, a zatem także przeciwko wszystkim przedsiębiorcom, innym niż przedsiębiorca, który był w danej sprawie pozwany.

Celem rozstrzygnięcia o powyższych rozbieżnościach, w dniu 20.11.2015 r. zapadła uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego (III CZP 17/15), w której Sąd uznał, iż prawomocność materialna wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone – także po wpisaniu tego postanowienia do rejestru – nie wyłącza powództwa o uznanie za niedozwolone postanowienia o tej samej treści, stosowanego przez przedsiębiorcę niebędącego pozwanym w sprawie, w której wydano ten wyrok. Tym samym, Sąd Najwyższy opowiedział się za koncepcją jednokierunkowego oddziaływania prawomocnego wyroku uznającego klauzulę wzorca umowy za abuzywną. W ocenie SN, działanie wyroku wyłącznie w stosunku do konkretnego, pozwanego przedsiębiorcy jest proporcjonalne, ponieważ pozwala na zachowanie równowagi pomiędzy zapewnieniem efektywności kontroli abstrakcyjnej a respektowaniem prawa do wysłuchania jako podstawowego elementu rzetelnego postępowania. Argumentowano, iż kontrola abstrakcyjna oznacza kontrolę w oderwaniu od konkretnych stosunków umownych i okoliczności ich powstania, ale nie kontrolę umożliwiającą prewencyjne eliminowanie stosowania określonego postanowienia z gospodarki w ogóle lub danego jej sektora, czyli w oderwaniu od jego stosowania przez poszczególnych przedsiębiorców. Zdaniem SN, konieczność dokonania kontroli abstrakcyjnej ze skutkiem przeciwko kilku przedsiębiorcom można zrealizować poprzez łączne pozwanie ich w jednym i tym samym postępowaniu (sądem właściwym zawsze jest Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie), nie zaś przez objęcie ich skutkami postępowania prowadzonego przeciwko jednemu z nich.

Tymczasem jednak, 21 grudnia 2016 r., TSUE, na skutek pytania prawnego skierowanego przez polski sąd, w sprawie Biura Podróży „Partner” sp. z o.o. przeciwko UOKiK (sygn. C – 119/15), wydał wyrok odmienny. Trybunał orzekł, iż stosowanie, przez innego przedsiębiorcę niż ten, przeciw któremu toczyło się postępowanie, postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem sądu i wpisanych do krajowego rejestru klauzul abuzywnych może zostać uznane za działanie bezprawne, stanowiące podstawę nałożenia kary pieniężnej z tego tytułu. Tym samym TSUE, odmiennie niż polski Sąd Najwyższy, opowiedział się za dwukierunkowym oddziaływaniem prawomocnego wyroku przesądzającego o niedozwolonym charakterze postanowienia wzorca umowy. Dodatkowo Trybunał poczynił jednak zastrzeżenie, iż ukaranemu przedsiębiorcy musi przysługiwać skuteczny środek prawny zarówno przeciwko decyzji, uznającej tożsamość porównywanych klauzul, obejmujących kwestię, czy – przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności właściwych danej sprawie – owe klauzule są materialnie identyczne, jak i przeciwko decyzji ustalającej w danym przypadku kwotę kary pieniężnej.
       
W ocenie autorki niniejszego artykułu, stanowisko Trybunału Sprawiedliwości należy uznać za zdecydowanie bardziej trafne. Po pierwsze, taka interpretacja prawomocności materialnej wyroków wynika z samego literalnego brzmienia art. 479 [43] k.p.c. i zastosowania wobec niego wykładni językowej (w przepisie tym jest bowiem mowa o skutkach wyroku wobec „osób trzecich”, bez wskazywania na określoną kategorię podmiotów). Przede wszystkim jednak, owo dwukierunkowe ujęcie oddziaływania prawomocnego wyroku wzmacnia skuteczność i efektywność abstrakcyjnej kontroli klauzul abuzywnych oraz pozwala na uniknięcie prowadzenia kilku postępowań w odniesieniu do identycznych postanowień wzorców umów, stosowanych przez różnych przedsiębiorców, z których każde musiałoby się zakończyć identycznym rozstrzygnięciem. Taka, w ocenie autorki, była intencja twórców wspólnotowych, a w konsekwencji, krajowych przepisów, dążących do ochrony zbiorowych interesów konsumentów. Jednocześnie, wobec możliwości odwołania się przedsiębiorcy od decyzji Prezesa UOKiK do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, ukarani za stosowanie niedozwolonych postanowień przedsiębiorcy nie zostali pozbawieni prawa do sądu w ich indywidualnej sprawie (co stanowiło kluczowy argument przeciwników dwukierunkowości wyroków uznających określone postanowienia wzorców umownych za niedozwolone). Pozostaje zatem mieć nadzieję, iż działania polskich organów w obszarze ochrony konkurencji i konsumentów będą podejmowane w zgodzie z kierunkiem wytyczonym orzeczeniem TSUE. 

Autorka: Zuzanna Sasiak, aplikant radcowski