Karta praw podstawowych Unii Europejskiej w polskim sądownictwie – problemy i wyzwania
 
Mirosław Wróblewski
Dyrektor Zespołu Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, członkiem zarządu Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Artykuł pochodzi z kawartalnika Krajowej Rady Sądownictwa 2/2015>>>


1. Wstęp
Od ponad pięciu lat Karta praw podstawowych Unii Europejskiej[1] stanowi immanentną część acquis communataire, mając moc równą unijnym traktatom. Pomimo pewnych wątpliwości wywołanych przystąpieniem Polski do protokołu nr 30 do Traktatu z Lizbony[2] (tzw. brytyjsko-polski protokół) Karta stanowi także część porządku prawnego, którym związana jest Rzeczy-
pospolita. Trybunał Konstytucyjny (TK) podkreślił istnienie wspólnego aksjologicznego trzonu trzech najważniejszych dla polskich obywateli dokumentów chroniących prawa jednostki – Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności[3], Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[4] i KPP[5]. Po uzyskaniu przez Kartę mocy wiążącej TK nie rozpoznawał co prawda jeszcze sprawy, w której byłaby ona wzorcem kontroli hierarchicznej norm, jednak już obecnie przed TK toczy się kilka postępowań wszczętych bądź to wnioskami Rzecznika Praw Obywatelskich[6], bądź to pytaniami prawnymi[7], w których KPP została wskazana jako wzorzec kontroli.
Nie ulega wątpliwości, że KPP stała się dla sądów państw członkowskich nowym punktem odniesienia, stawiającym, z różnych względów, przed sędziami wyzwania prawne wynikające nie tylko ze zwyczajnego efektu nowości. Stosowanie Karty jest elementem szerszego stosowania prawa Unii Europejskiej przez polskie sądy w ogóle[8]. Przenika ona powoli do polskiego wymiaru sprawiedliwości, choć – co warto zauważyć – genezę jej stosowania można wywieść już z wcześniejszego unijnego orzecznictwa dotyczącego ochrony praw podstawowych.
 
2. Trzy obszary zastosowania unijnych praw podstawowych
Przed wejściem w życie KPP, w tzw. okresie przedlizbońskim, ukształtowało się orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości, które może być wykorzystane do zdefiniowania obszarów zastosowania Karty w obecnej chwili. Z uwagi na obszerność literatury w tym zakresie[9] wystarczy zasygnalizować jedynie te obszary, w których – w świetle europejskiego orzecznictwa – sędziowie powinni być szczególnie wyczuleni na możliwość zastosowania Karty oraz wykorzystania zawartych w niej praw i zasad.
Po pierwsze, chodzi o sytuacje, w których w sposób stosunkowo oczywisty można stwierdzić, że państwo członkowskie wykonuje zadania wynikające z prawa Unii Europejskiej (UE), w szczególności dokonuje implementacji dyrektyw unijnych, działa jako organ wykonawczy dla przepisów europejskich, podejmuje działania wynikające wprost z przepisów UE[10]. W takich sytuacjach w erze przedlizbońskiej państwa członkowskie zobowiązane były do przestrzegania europejskich praw podstawowych, dzisiaj – z uwagi na działanie w zakresie zastosowania prawa Unii – powinny przestrzegać postanowień Karty, co nie wyklucza zresztą konieczności przestrzegania także praw podstawowych będących zasadami ogólnymi prawa unijnego.
Po drugie, KPP będzie miała zastosowanie w tzw. sytuacjach derogacyjnych. Chodzi o sytuacje, w których państwa członkowskie czynią odstępstwa od rynkowych reguł unijnych[11] w granicach dopuszczalnych przepisami prawa UE.
Po trzecie, Karta będzie mogła być relewantnie powołana w przypadkach innych związków z prawem UE. Przy czym ta kategoria sytuacji jest najtrudniejsza do zdefiniowania z uwagi m.in. na niejednoznaczność orzecznictwa w przedmiocie wagi i ścisłości związku (łącznika[12]), jaki musi występować w danej sytuacji. Warto w tym miejscu przywołać opinię rzeczniczki generalnej Eleonor Sharpston, mówiącej w tym kontekście o sytuacji, w której „przepis prawa krajowego będący przedmiotem sporu (...) powinien wchodzić w zakres prawa wspólnotowego na tej podstawie, że dana szczegółowa norma materialna prawa wspólnotowego ma zastosowanie w określonym stanie faktycznym”[13]. Szczegółowa analiza orzecznictwa TS dokonywana w literaturze wykazuje, że jednoznaczne ustalenie tego związku jest niekiedy niezwykle trudne, a judykatury TS w tym obszarze nie można uznać za ustabilizowaną.
 
3. Orzecznictwo sądów polskich a problem
zakresu zastosowania Karty
Dla zastosowania przez sąd Karty na poziomie krajowym fundamentalne znaczenie ma właściwa wykładnia art. 51 ust. 1 KPP. Stanowi on, że „przepisy niniejszej Karty mają zastosowanie do Państw Członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii”. Przepis ten jest zawarty w ostatnim – VII rozdziale KPP nazwanym „Postanowienia ogólne dotyczące wykładni i stosowania Karty”. Przepisy te są niekiedy zwane postanowieniami horyzontalnymi z uwagi na to, że odnoszą się do wszystkich pozostałych rozdziałów KPP. Umieszczenie tych przepisów w początkowej części Karty, jako swoistej (w nawiązaniu do kodeksów) części ogólnej, sprawiłoby, że Karta byłaby czytelniejsza, a przepisy te trudniejsze do pominięcia. Z przeprowadzonych badań[14] wynika bowiem, że polskie sądy często pomijają analizę, która powinna być oparta na postanowieniach ogólnych Karty i przesądzać, czy możliwe jest na poziomie krajowym powołanie się na prawo wynikające z KPP. Spostrzeżenia te potwierdza stanowisko doktryny[15]. Jak podaje Agencja Praw Podstawowych[16], w skali UE zaledwie w 6% przypadków sądy krajowe orzekające na podstawie Karty powołały w swoich orzeczeniach art. 51 KPP.
Trzeba podkreślić, że ustalenie na podstawie art. 51 ust. 1 KPP, czy Karta będzie mogła mieć zastosowanie w odniesieniu do państwa członkowskiego, przesądza, czy powołanie w orzeczeniu prawa albo wolności ustanawianej Kartą jako podstawy wyroku bądź w warstwie argumentacyjnej będzie w ogóle zasadne. Dlatego też bardzo liczne odniesienia do KPP niespełniające tego wymagania, które można odnaleźć w dotychczasowym orzecznictwie polskich sądów, można ocenić wyłącznie w perspektywie ornamentacyjnego wzbogacania zawartości uzasadnienia orzeczeń. Ponieważ przepis art. 51 ust. 1 KPP wskazuje wyraźnie, że Karta ma zastosowanie do państw członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii, pominięcie przez sąd takiego testu i błędne przyjęcie, iż Karta ma zastosowanie w sytuacji, gdy sprawa ma czystko krajowy charakter, oznacza, że ewentualne powołanie się na prawo bądź wolność zapisane w Karcie nie będzie miało znaczenia prawnego. Dekoracyjne zamieszczenie w uzasadnieniu orzeczenia przepisu Karty będzie, w najlepszym wypadku, wskazywało, że porządek unijny rozpoznaje dane wartości prawne, które najczęściej chronione są także w konstytucyjnym systemie państwa.
Wspomniane badania wykazały, że w polskim sądownictwie administracyjnym Karta powoływana jest stosunkowo często[17]. W latach 2011–2013 w ponad jednej piątej wszystkich analizowanych wyroków sądy administracyjne podzielały opinię strony powołującej się na naruszenie przepisów Karty. Najczęściej stwierdzano naruszenie prawa do dobrej administracji, określonego przez art. 41 KPP. Przykładowo Wojewódzki Sąd Administracyjny (WSA) w Bydgoszczy potwierdził prawo do rozpatrzenia sprawy w sposób bezstronny na podstawie Karty[18], WSA w Gdańsku powołał się na prawo każdej osoby do bycia wysłuchaną zgodnie z Kartą[19], a WSA w Warszawie uznał, że – w związku z art. 41 KPP – administracja publiczna powinna służyć jako wzór posłuszeństwa wobec prawa, terminowości i budowania zaufania do państwa[20]. Można również znaleźć bezpośrednie odniesienia do Karty w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA), w którym sąd powołał się na prawo każdego do bycia wysłuchanym, zanim zostaną podjęte indywidualne środki mogące negatywnie wpłynąć na jego sytuację[21].
Należy zwrócić uwagę na dwa towarzyszące tym orzeczeniom problemy. Po pierwsze, żadne z orzeczeń nie analizowało, czy Karta w danej sprawie, w świetle jej art. 51 ust. 1, może mieć zastosowanie. Po drugie, sądy administracyjne stwierdzały naruszenie art. 41 KPP przez organy krajowe bez względu na wyraźną treść tego przepisu, który stanowi, że odnosi się on do „instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii”. Co prawda pogląd o możliwości zastosowania prawa z art. 41 KPP pojawiał się w opiniach rzeczników generalnych[22], jednak żadne z analizowanych orzeczeń sądowoadministracyjnych nie rozważało w ogóle wątku literalnego ograniczenia w systemach krajowych zakresu ochrony prawa do dobrej administracji zawartego w Karcie wyłącznie do instytucji i organów unijnych. Należy zwrócić uwagę, że dopiero w wyroku TS z 8.05.2014 r. w sprawie C-604/12[23], stwierdzono, że prawo do dobrej administracji może odnosić się również do działalności organów krajowych. Wydaje się, że uznanie prawa do dobrej administracji za zasadę ogólną prawa unijnego w orzecznictwie europejskim pozwala obecnie na odnoszenie tego prawa do działalności organów krajowych w celu ochrony praw jednostki[24].
Karta pojawia się także stosunkowo często w orzecznictwie polskich sądów powszechnych[25]. Rozpiętość odesłań do wielu postanowień Karty jest wręcz zaskakująca, jednak – co trzeba podkreślić – sądy polskie nie dokonywały w swoich wyrokach podstawowego ustalenia, czy powołując dane prawo zawarte w Karcie, możliwe jest zastosowanie jej postanowień w świetle art. 51 ust. 1 KPP.
Analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego (SN) pokazuje, że odwołania do Karty są sporadyczne[26]. Należy jednak podkreślić, że w rzadkich przypadkach powoływania się na Kartę SN najczęściej zastosował ją poprawnie, w kontekście prawa unijnego. Dobrymi przykładami są orzeczenia dotyczące prawa telekomunikacyjnego[27], w których sąd, określając charakter kar pieniężnych i implementację prawa unijnego, powołał art. 47 KPP (prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu). Warto nadmienić, że powołania na to ostatnie prawo są zresztą najczęstsze w orzecznictwie sądów krajowych w Unii Europejskiej.
Należy zauważyć, że strony i ich profesjonalni pełnomocnicy nie ułatwiają zadania sądom powszechnym oraz administracyjnym. Strony stosunkowo często powołują Kartę, jednak zwykle jako jeden z kilku bądź kilkunastu dokumentów prawnomiędzynarodowych, których stwierdzenia naruszenia żąda się od wymiaru sprawiedliwości. Odniesienia do Karty nie są najczęściej relewantne, pomijają analizę możliwości zastosowania jej przepisów w świetle art. 51 ust. 1 KPP. Wymienianie postanowień Karty wśród wielu innych aktów prawnych, bez pogłębionej argumentacji, spotyka się w praktyce z obojętnością sądów, które nie odnoszą się do tych zarzutów w ogóle bądź też stwierdzają niezasadność zarzutów, bądź brak jakiejkolwiek argumentacji na rzecz przedstawianych tez procesowych. W najlepszym przypadku, w ślad za argumentacją przedstawianą przez strony lub niekiedy z urzędu, sądy wymieniają przepisy Karty wśród naruszonych polskich przepisów prawa materialnego lub procesowego. Jest to technika orzecznicza, która jest równie częsta w przypadku Konwencji o ochronie praw człowieka. Akty prawa międzynarodowego nie stanowią bowiem zwykle w wyrokach podstawy rozstrzygnięcia, lecz powoływane są jako dodatkowy argument decyzji orzeczniczej opartej w istocie wyłącznie na polskich przepisach. W takich przypadkach wykładnia przepisów polskiej ustawy w świetle Konwencji czy właśnie Karty może jednak pozytywnie wpłynąć na prawidłowość procesów interpretacji prawa, a w konsekwencji przyczynić się do zapewnienia odpowiedniej ochrony praw jednostki. Warto tylko może się zastanowić, czy w takiej sytuacji sądy nie powinny jednak wyraźnie zaznaczać pomocniczej roli interpretacyjnej Karty, zapobiegając ewentualnej konfuzji co do tego, czy w danej sprawie może być ona zasadnie powołana w świetle art. 51 ust. 1 KPP.
Nina Półtorak zwraca uwagę, że znacznie poważniejsze może być niedostrzeżenie przez sąd, że w danej sprawie Karta powinna znaleźć zastosowanie, podając przy tym przykład postanowienia SN[28], który uznał, że sądy karne, przy rozstrzyganiu odpowiedzialności karnej z tytułu naruszenia ustawy o grach hazardowych, powinny stosować nienotyfikowane Komisji Europejskiej przepisy prawa polskiego, do czasu stwierdzenia przez TK ich niezgodności z Konstytucją RP[29].
 
4. Wykładnia art. 51 ust. 1 KPP w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej
Konieczność wzięcia pod uwagę art. 51 ust. 1 KPP
przez sąd krajowy pragnący odwołać się do jakiegoś prawa zawartego w Karcie nie oznacza jednak, że normatywne znaczenie tego przepisu Karty nie budzi wątpliwości. Wprost przeciwnie. Wykładnia fragmentu tego przepisu – „w zakresie, w jakim stosują prawo Unii” – wzbudza wiele kontrowersji, wynikających z samej jego treści, różnego brzmienia znamienia czasownikowego użytego w tym przepisie w różnych wersjach językowych, zróżnicowanego stanowiska doktryny i wreszcie ewoluującego stanowiska TS.
Fundamentalne znaczenie dla ustalenia wykładni art. 51 ust. 1 KPP można przypisać przede wszystkim wyrokowi TS w sprawie Åkerberg Fransson[30], które doczekało się już niezwykle obfitej literatury prawniczej i glosatorskiej. Trzeba jednak przyznać jednocześnie, że pomimo dominującej opinii doktryny, przypisującej temu orzeczeniu znaczenie systemowe[31], pojawiają się opinie[32], iż jest to orzeczenie wyjątkowe, dotyczące specyficznej sytuacji związanej z unijnym VAT, którego nie można traktować jako ustalenia ustabilizowanej linii orzeczniczej TS, z uwagi na późniejsze orzecznictwo luksemburskie, w tym wyrok w sprawie Siragusa[33]. Trzeba także zwrócić uwagę na krytyczną reakcję niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego (FTK), który stwierdził, że tylko potraktowanie wyroku TS w kategoriach europejskiego dialogu sądowego oraz specyfiki regulacji unijnej dotyczącej VAT pozwoliło mu nie uznać tego orzeczenia jako wydanego ultra vires[34]. W podobnym krytycznym tonie wypowiedziała się także brytyjska Izba Gmin, wydając raport poświęcony Karcie i europejskiemu orzecznictwu[35].
Pytanie zadane TS przez sąd szwedzki w sprawie Åkerberg Fransson sprowadzało się do interpretacji zasady ne bis in idem w świetle art. 50 KPP. W sprawie tej szwedzki rybak Hans Åkerberg Fransson został 9.06.2009 r. postawiony przed sądem w Haparanda (Haparanda tingsrätt) i oskarżony między innymi o popełnienie poważnych przestępstw skarbowych. Akt oskarżenia dotyczył złożonych przez niego deklaracji podatkowych za lata 2004 i 2005, w których miał on podać niezgodne z prawdą informacje, narażając szwedzki skarb państwa na uszczuplenie wpływów z tytułu podatku dochodowego i podatku od wartości dodanej (VAT). Z kolei decyzją z 24.05.2007 r. szwedzki urząd skarbowy nałożył na H. Åkerberga Franssona za rok podatkowy 2004 dodatkowe zobowiązanie podatkowe związane z dochodami z działalności gospodarczej z tytułu VAT oraz składek pracodawcy. W tych okolicznościach szwedzki sąd postanowił skierować pytanie prejudycjalne do TS, dociekając, czy akt oskarżenia przeciwko Franssonowi należałoby oddalić z tego względu, że w ramach innego postępowania przeciwko niemu zastosowano już sankcje (karne i administracyjne) za te same czyny, w związku z czym istnieje ryzyko naruszenia zakazu ponownego karania ustanowionego w art. 50 KPP. Przy czym dodatkowym ciekawym problemem w tej sprawie było to, że chodziło o VAT, który jest podatkiem zharmonizowanym na poziomie prawa unijnego, jednak sankcje w prawie szwedzkim gwarantujące jego zapłatę przez podatnika nie były ustanowione w celu zabezpieczenia skuteczności przepisów unijnych. Wątpliwość dotyczyła więc tego, czy Karta może być zastosowana, skoro związek między unijną regulacją VAT a krajowymi przepisami zabezpieczającymi ściągalność tego podatku nie był ścisły.
Trybunał Sprawiedliwości postanowił odpowiedzieć na te wątpliwości twierdząco. Stwierdził, że „prawa podstawowe chronione w porządku prawnym Unii znajdują zastosowanie we wszystkich sytuacjach podlegających prawu Unii, ale nie poza takimi sytuacjami. Z tego względu Trybunał przypomniał już, że nie jest władny oceniać zgodności z kartą przepisów krajowych, które nie mieszczą się w zakresie zastosowania prawa Unii”. Podkreślił jednocześnie, że „poszanowanie praw podstawowych chronionych na mocy Karty jest zatem konieczne w sytuacji, gdy przepisy krajowe mieszczą się w zakresie zastosowania prawa Unii. Nie mogą więc występować sytuacje podlegające prawu Unii, w których wspomniane prawa podstawowe nie miałyby zastosowania. Stosowanie prawa Unii oznacza więc jednoczesne zastosowanie praw podstawowych chronionych na mocy karty”[36].
Wydaje się, że podstawową wytyczną, którą miał na względzie TS, była potrzeba zapewnienia efektywności (effet utile)[37] i jednolitości prawu unijnemu. W sprawie Åkerberg Fransson chodziło konkretnie o zapewnienie efektywności systemu pobierania i ściągania unijnego VAT. Podstawowym więc kryterium, którym kieruje się luksemburski trybunał, przesądzając o możliwości wzięcia pod uwagę Karty, jest konieczność zapewnienia skuteczności przepisów prawa UE w porządkach krajowych państw członkowskich. Jeśli zatem w szczególności związek (łącznik) między przepisami prawa UE a przepisami prawa krajowego nie wydaje się oczywisty (jest trudny do ustalenia), kryterium potrzeby zapewnienia efektywności będzie dla TS przesądzające w decyzji o możliwości zastosowania Karty. Trybunał zachowuje się więc nadal jako sąd integracyjny, dla którego integracja europejska, polegająca na zachowaniu spójności i efektywności całego systemu prawa UE, jest wartością nadrzędną, zaś zastosowanie Karty jest niejako czynnikiem wykorzystywanym instrumentalnie do realizacji tego celu. Z tego też względu TS zarzuca się niekiedy, że wysoki standard ochrony praw podstawowych ma dla niego wtórne znaczenie. Przy czym w wersji mocniejszej tego poglądu zarzuca się wprost, że swoim podejściem TS przyczynia się do obniżenia standardów ochrony praw człowieka w Europie.
 
5. Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego dotyczące zakresu zastosowania Karty
Ogólna dosyć krytyczna ocena dotychczasowego polskiego orzecznictwa dotyczącego Karty, odnosząca się do braku odpowiedniej analizy możliwości jej zastosowania w świetle art. 51 ust. 1 KPP, musi być skorygowana przez pozytywną ocenę orzecznictwa NSA, wydawanego w ostatnim czasie na skutek złożonych skarg o stwierdzenie niezgodności z prawem (Konwencją o ochronie praw człowieka) wyroków sądów administracyjnych. Naczelny Sąd Administracyjny w swoim postanowieniu zauważył, iż „skarżąca nie wskazała, że w tej sprawie stosuje się przepis prawa Unii Europejskiej”[38]. Przywołał w tym względzie wspominane już wyroki TS w sprawach Åkerberg Fransson[39] oraz Siragusa[40], podkreślając, że TS wskazał, iż pojęcie stosowania prawa UE w rozumieniu art. 51 KPP wymaga istnienia powiązania określonego stopnia z prawem UE. „Oznacza to, że co prawda Karta Praw Podstawowych jako prawo pierwotne jest częścią porządku prawnego Unii Europejskiej, ale zarzut naruszenia postanowień tej Karty może być podnoszony tylko w sytuacji, gdy w sprawie mają zastosowanie lub powinny mieć zastosowanie inne niż Karta przepisy prawa Unii Europejskiej. Tym samym zarzut naruszenia przepisów Karty Praw Podstawowych nie może stanowić samodzielnej podstawy skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem orzeczeń NSA, ponieważ Karta znajduje zastosowanie jedynie wówczas, gdy w sprawie mogą mieć zastosowanie inne przepisy prawa Unii Europejskiej, i wskazanie tych przepisów jest wymogiem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem orzeczenia NSA określonym w art. 285e § 1 pkt 3 p.p.s.a.[41], którego niedopełnienie skutkuje odrzuceniem skargi, na podstawie art. 285h § 1 p.p.s.a.”[42].
Orzeczenie NSA wydaje się korespondować z tezą przedstawioną przez rzecznik generalną Eleanor Sharpston, która twierdzi, że „Karta nie przyznaje «autonomicznych» praw podstawowych, to jest praw niemających punktu stycznego ze sferą należącą do właściwości Unii”[43]. Trzeba zatem zauważyć, że sądy administracyjne zaczęły dostrzegać przepisy rozdziału VII KPP, brać je pod uwagę, rozważając możliwość zastosowania Karty i powołania jej postanowień. Co prawda, weryfikacja przedstawionej przez NSA wykładni deklaracji konieczności występowania łącznika między zastosowaniem przepisów prawa Unii a możliwością relewantnego postawienia zarzutu naruszenia Karty będzie wyzwaniem dla dalszego orzecznictwa, warto jednak zwrócić uwagę, że sądy administracyjne wreszcie zauważyły ten problem. Dalszym wyzwaniem, które stoi przed sądami, jest prawidłowe „odróżnienie zakresu zastosowania KPP do państw członkowskich od uruchomienia jej działania, a więc oddzielenie kwestii możliwości zastosowania KPP i jej rzeczywistego zastosowania zamiast standardu krajowego. Zakres zastosowania Karty do państw członkowskich (art. 51 ust. 1 KPP) powinien być definiowany szeroko (…). Natomiast odmienną kwestią jest uzasadnienie potrzeby interwencji KPP (…). Karta powinna być bowiem uruchamiana subsydiarnie w stosunku do krajowych standardów ochrony praw podstawowych”[44].
 
6. Pytania prejudycjalne polskich sądów zawierające odniesienia do Karty
Polskie sądy powstrzymują się przed występowaniem do TS z pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi Karty. Jeśli jednak zdecydowały się na taki krok, pytania te nie uwzględniały dotychczas w ogóle konieczności uprzedniego zastanowienia się, czy Karta – z uwagi na treść art. 51 ust. 1 KPP – może być zastosowana, a więc czy zadanie pytania prejudycjalnego TS jest zasadne.
Pierwsze pytanie na podstawie art. 267 TFUE[45] skierował Sąd Okręgowy w Częstochowie 20.12.2013 r.[46], pytając o zgodność z Kartą przepisów tzw. ustawy dezubekizacyjnej, obniżającej świadczenia emerytalne byłym funkcjonariuszom komunistycznej służby bezpieczeństwa państwa[47]. Trybunał Sprawiedliwości uznał, że w sprawie tej nie może udzielić odpowiedzi, ponieważ przedmiot sprawy pozostaje w sposób oczywisty poza zakresem zastosowania prawa UE.
Drugie pytanie wstępne skierowane przez polski sąd, powołujące Kartę, to pytanie Sądu Rejonowego w Rzeszowie[48]. Sąd ten postanowił zapytać TS,czy przepisy art. 16 i 17 KPP należy rozumieć w taki sposób, że nie stoją one na przeszkodzie zasądzeniu na rzecz właściciela wywłaszczonej nieruchomości odszkodowania za szkodę, jaką poniósł on w wyniku tego wywłaszczenia przy korzystaniu z pozostałych sąsiadujących nieruchomości, pomimo że polskie ustawodawstwo nie przewiduje takiego uregulowania w krajowym porządku prawnym, a jedynie odszkodowanie odpowiadające wartości wywłaszczonej nieruchomości. Trybunał Sprawiedliwości w tej sprawie przypomniał, że „nie jest władny oceniać zgodności z kartą przepisów krajowych, które nie mieszczą się w zakresie zastosowania prawa Unii”[49].
Oba te pytania wstępne skierowane do TS świadczą o pominięciu rozważenia przez polski sąd treści art. 51 ust. 1 KPP bądź też o błędnym przekonaniu, że materia rozpoznawanej sprawy mieści się w zakresie prawa UE. W postanowieniu odmawiającym odpowiedzi w przywołanej sprawie Stylinart[50] TS podkreślił, że „wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie zawiera nawet minimum wyjaśnień w odniesieniu do związku, jaki sąd odsyłający dostrzega między prawem Unii a uregulowaniami krajowymi”. Trudno o bardziej jaskrawy dowód na to, że zauważenie i właściwe zastosowanie art. 51 ust. 1 KPP jest kwestią fundamentalną dla stosowania Karty przez polskie sądownictwo.
 
7. Protokół nr 30 – tzw. brytyjsko-polski
Decyzja polskich władz o przyłączeniu się do protokołu nr 30, wynegocjowanego wcześniej przez delegację brytyjską, spowodowała brak pewności co do prawnego statusu Karty w Polsce, zarówno jej obowiązywania, jak i sądowego jej stosowania[51]. Protokół początkowo sprawiał wrażenie klauzuli opt-out[52], całkowicie wyłączającej stosowanie Karty w odniesieniu do Polski. Debata w tej sprawie była niezwykle gorąca, być może jednak w pewnym stopniu przyczyniła się do społecznego nagłośnienia tematu, choć dotyczy to bardziej chyba samego protokołu niż Karty. Niestety do ukształtowania się przewidywalnej i stabilnej sytuacji w tym zakresie nie przyczyniły się wysoko wyspecjalizowane organy biorące udział w procesie legislacyjnym, które wydały w tej sprawie rozbieżne interpretacje prawne. Pierwsza z opinii została przygotowana przez Radę Legislacyjną, ciało doradcze przy Radzie Ministrów[53]. Druga opinia została przygotowana przez Doradczy Komitet Prawny przy Ministrze Spraw Zagranicznych RP[54].
Opinia Rady Legislacyjnej podkreśla, że celem protokołu nie jest wyeliminowanie skutku prawnego Karty, a raczej doprecyzowanie zakresu stosowania KPP, szczególnie kwestii możliwości powoływania się na Kartę przed sądami. Jednakże oceniając skutki prawne przystąpienia Polski do protokołu, Rada Legislacyjna stwierdziła, że: „Karta nie będzie działała w pełni efektywnie w stosunku do Polski”[55]. Zgodnie z opinią Rady normatywny charakter Karty nie jest wyłączony, ale ograniczony pod pewnymi względami, protokół bowiem:
„–    uniemożliwia wnoszenie przez Komisję lub inne państwo członkowskie skarg przeciwko Polsce o naruszenie Karty do Trybunału Sprawiedliwości;
–      uniemożliwia powoływanie się na postanowienia Karty przez jednostki przed sądami polskimi, w celu orzekania o niezgodności prawa krajowego z Kartą;
–      podważa kompetencje sądów krajowych do wnoszenia pytań prejudycjalnych w zakresie, w jakim mogłyby prowadzić do stwierdzenia niezgodności prawa krajowego z Kartą;
–      zakazuje sądom krajowym przyznawania skutków bezpośrednich przepisom Karty i blokuje zasadę pierwszeństwa;
–      zakazuje Trybunałowi UE stwierdzania istnienia sprzeczności między systemem polskiego prawa krajowego i Kartą;
–      w przypadku gdy Karta odsyła do prawa lub praktyk krajowych, Karta będzie stosowana tylko w zakresie, w jakim prawa i zasady są już znane w prawie i praktyce krajowej”[56].
 
Opinia Doradczego Komitetu Prawnego przy Ministrze Spraw Zagranicznych RP jest o wiele bardziej korzystna dla Karty i zakresu jej stosowania w Polsce. Komitet, powołując się na opinię brytyjskiej Izby Lordów[57], stwierdził, że protokół stanowi dodatkową ochronę, porównywalną z art. 52 KPP i art. 6 ust. 1 TUE[58]. W opinii podkreślono, że zgodnie z preambułą protokołu nie jest on ukierunkowany na wyłączenie stosowania Karty w Polsce. Protokół nie wyłącza kompetencji TS i polskich sądów do orzekania o niezgodności prawa krajowego (w granicach prawa unijnego) z prawami podstawowymi, nie wyłącza również możliwości wystosowywania pytań prejudycjalnych do TS. Protokół, zdaniem Komitetu, stwarza jedynie problemy dowodowe, gdyż skarżący będzie musiał udowodnić, że prawo zawarte w Karcie jest również uwzględnione w prawie krajowym.
Warto dodać, że w 2013 r. minister spraw zagranicznych musiał odpowiedzieć na interpelację dotyczącą stanowiska rządu w sprawie Karty[59]. Stwierdził, że Polska ma obowiązek stosowania Karty, a protokół doprecyzowuje tylko niektóre z jej postanowień i może mieć wartość interpretacyjną.
Te rozbieżne wypowiedzi organów państwowych miały i mają z pewnością wpływ na sądowe wykorzystanie Karty w Polsce. Świadczy o tym fakt, że strony wolą nie odnosić się do protokołu nr 30 w postępowaniach sądowych, choć z drugiej strony nie powinno to dziwić, gdyż jego przytoczenie nie leżałoby raczej w interesie strony żądającej stwierdzenia naruszenia prawa wynikającego z KPP[60]. Interesujący jest fakt, że w orzecznictwie sądów administracyjnych protokół jest czasami interpretowany jako klauzula opt-out. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie stwierdził, że „stosownie do treści art. 1 protokołu wykluczone jest powoływanie się przez jednostki przed sądami polskimi na postanowienia Karty w celu orzekania o niezgodności zarówno przepisów ustawowych, wykonawczych lub administracyjnych, jak i praktyki lub działania administracyjnego”[61].
Do tej pory SN nie odniósł się do kwestii protokołu brytyjsko-polskiego. Dlatego też wpływ treści protokołu na orzecznictwo sądów powszechnych jest bardzo ograniczony. Protokół odgrywa obecnie bardziej rolę polityczną niż prawną; jest niewidoczny na salach sądowych, a sądy nie powołują się na jego przepisy. Nieobecność protokołu w polskim orzecznictwie może prowadzić do konkluzji, że prawne znaczenie protokołu jest przeceniane zarówno przez jego zwolenników, jak i przeciwników.
Należy podkreślić, że pomimo braku orzeczenia TS skierowanego wprost do Polski status prawny protokołu nr 30, poza kwestią dotyczącą praw socjalnych zawartych w Karcie, należy uznać za wyjaśniony wyrokiem TS w sprawie brytyjskiej N.S. i inni[62]. W pkt 119 i 120 powyższego wyroku TS stwierdził, że: „(…) protokół (nr 30) nie podważa zastosowania karty wobec Zjednoczonego Królestwa czy wobec Polski, co znajduje potwierdzenie w motywach tego protokołu. Tak więc, zgodnie z motywem 3 protokołu (nr 30) art. 6 TUE stanowi, że karta jest stosowana i interpretowana przez sądy Polski i Zjednoczonego Królestwa w ścisłej zgodności z wyjaśnieniami, o których mowa w tym artykule. Ponadto zgodnie z motywem 6 wspomnianego protokołu karta potwierdza prawa, wolności i zasady uznawane w Unii oraz sprawia, że są one bardziej widoczne, nie tworzy jednak nowych praw ani zasad. W takiej sytuacji art. 1 ust. 1 protokołu (nr 30) potwierdza treść art. 51 karty dotyczącego jej zakresu stosowania, a nie ma na celu zwolnienia Rzeczypospolitej Polskiej i Zjednoczonego Królestwa z obowiązku przestrzegania postanowień karty ani uniemożliwienia sądom i trybunałom w tych państwach członkowskich czuwania nad przestrzeganiem tych postanowień”. W świetle tego wyroku nie można więc uznać, by protokół nr 30 wyłączał lub ograniczał zastosowanie przepisów Karty w Polsce.
W tym kontekście należy przytoczyć aprobująco wyrok WSA w Kielcach, który zauważył, że – z uwagi na powołany wyrok TS – „Karta Praw Podstawowych nie jest ograniczona co do swej skuteczności w polskim porządku prawnym”[63].
 
Summary
Mirosław Wróblewski
Charter of Fundamental Rights of the European Union in the Polish courts. Problems and challenges
This article presents, against the background of the case law of the Court of Justice and courts of other EU Member States, the current use of the Charter of Fundamental Rights of the European Union (the Charter) in the Polish courts, the problems relating to its application and the challenges what the Polish administration of justice faces in this regard. The basic problem is determining whether in a given case the Charter can be a point of reference for the court, because in the current adjudicating practice in Poland it is usually just an ornament, used to strengthen argumentation in reasons for judgments, rather than the grounds for court decisions. Requests for preliminary rulings addressed by Polish courts to Luxembourg, with references to the Charter, show lack of understanding of the rules that govern its application. Yet the guidelines contained in the Court’s judgments on the scope of application of the Charter, until now absent in the Polish case law, are starting to appear in administrative courts. It seems that correct application of those guidelines is a condition for Polish courts using the potential for protection of fundamental rights laid down in the Charter.
 
Mirosław Wróblewski

Autor jest radcą prawnym, dyrektorem Zespołu Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, członkiem zarządu Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej

 


Artykuł pochodzi z kawartalnika Krajowej Rady Sądownictwa 2/2015>>>


[1] Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 303 z 2007 r., s. 1); dalej: KPP, Karta; weszła w życie wraz z Traktatem z Lizbony, tj. 1.12.2009 r.
[2] Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie 13.12.2007 r. (Dz. Urz. UE C 306 z 2007 r., s. 1).
 
[3] Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.); dalej: Konwencja albo Konwencja o ochronie praw człowieka.
 
[4] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.).
 
[5] Wyrok TK z 16.11.2011 r. (SK 45/09), Dz. U. Nr 254, poz. 1530.
 
[6] Zob. wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) z 24.10.2014 r. (VII.5601.1.2014.AWO/MW) rozpatrywany w TK (K 32/14), gdzie wzorcem kontroli m.in. jest art. 10 KPP; sprawa K 61/13 wszczęta wnioskiem RPO z 6.12.2013 r. (RPO-697281-I/13/NC), w trakcie której RPO pismem procesowym z 19.11.2014 r. (VII.715.11.2014.NC/MW) zarzucił niezgodność przepisów unijnych o VAT z art. 20 KPP.
 
[7] Sprawa P 19/14 wszczęta pytaniem prawnym Sądu Apelacyjnego w Gdańsku dotyczącym zgodności art. 92a ustawy z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) z art. 32 i 20 KPP.
 
[8] A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, Kraków 2005.
 
[9] M. Dybowski, Prawa fundamentalne w orzecznictwie ETS, Warszawa 2007, i cytowana tam bibliografia.
 
[10] W literaturze z racji pierwszego orzeczenia w tej sprawie tego typu podejście nazywa się linią Wachauf – wyrok Trybunału Sprawiedliwości (TS) z 13.07.1989 r. w sprawie C-5/88, Wachauf przeciwko Bundesamt für Ernährung und Forstwirtschaft, EU:C:1989:321, ECR 1989, s. 2609.
 
[11] Te sytuacje zwane są z kolei tzw. linią ERT – wyrok TS z 18.07.1991 r. w sprawie C-260/89, Elliniki Radiophonia Tiléorassi AE i Panellinia Omospondia Syllogon Prossopikou przeciwko Dimotiki Etairia Pliroforissis i Sotirios Kouvelas i Nicolaos Avdellas i innym, EU:C:1991:254,
ECR 1991, s. I-2925. Należy także zwrócić uwagę na niezwykle istotne wyroki TS w sprawach dotyczących odstąpienia od unijnych swobód traktatowych: wyrok TS z 14.10.2004 r. w sprawie C-36/02, Omega Spielhallen- und Automatenaufstellungs-GmbH przeciwko Oberbürgermeisterin der Bundesstadt Bonn, EU:C:2004:614, Zb. Orz. 2004, s. I-9609, oraz wyrok TS z 12.06.2003 r. w sprawie C-112/00, Eugen Schmidberger, Internationale Transporte und Planzüge przeciwko Republik Österreich, EU:C:2003:333, ECR 2003, s. I-5659.
 
[12] W polskiej literaturze trafne – moim zdaniem – określenie „łącznik” do zdefiniowania obszarów zastosowania Karty wprowadziła prof. Nina Półtorak; zob. N. Półtorak, Zakres związania państw członkowskich Kartą Praw Podstawowych Unii Europejskiej, „Europejski Przegląd Sądowy” 2014/9, s. 17–28.
 
[13] Opinia rzecznika generalnego E. Sharpston z 22.05.2008 r. w sprawie C-427/06, Birgit Bartsch przeciwko Bosch und Siemens Hausgeräte (BSH) Altersfürsorge GmbH,EU:C:2008:297, Zb. Orz. 2008, s. I-7245, pkt 69.
 
[14] M. Wróblewski, Wartość prawna i zastosowanie Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej w Polsce, w: M. Wróblewski (red.), Ł. Bojarski, D. Schindlauer, K. Wladasch, M. Wróblewski, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej jako żywy instrument. Podręcznik dla prawników, Warszawa 2015, s. 133–147.
 
[15]N. Półtorak, Zakres związania…, s. 24; S. Biernat, Czy Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej obowiązuje w Polsce?, w: P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel (red.), Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla,Warszawa 2012, s. 74; T.T. Koncewicz, A. Podolska, Karta Praw Podstawowych w sądach polskich. Mit, marzenie czy rzeczywistość?, „Palestra” 2014/3–4, s. 247.
 
[16] Informacja roczna Agencji Praw Podstawowych UE za rok 2014 (projekt), rozdział 8, jeszcze niepubl.
 
[17] M. Wróblewski, Wartość prawna…, s. 140–141.
 
[18] Wyrok WSA w Bydgoszczy z 7.11.2012 r. (I SA/Bd 834/12), LEX nr 1247315.
 
[19] Wyrok WSA w Gdańsku z 12.12.2012 r. (II SA/Gd 512/12), LEX nr 1234216.
 
[20] Postanowienie WSA w Warszawie z 20.05.2013 r. (II SO/Wa 18/13), LEX nr 1522770.
 
[21] Wyrok NSA z 17.11.2011 r. (II OSK 1657/10), LEX nr 1151978. To samo prawo zostało wskazane przez WSA w Kielcach w wyroku z 27.02.2013 r. (II SA/Ke 19/13), LEX nr 1311187.
 
[22] Zob. stanowisko rzecznika generalnego M. Watheleta z 23.08.2013 r. w sprawie C-383/13, PPU – M. G. i N. R. przeciwko Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie, EU:C:2013:553.
 
[23] Wyrok TS z 8.05.2014 r. w sprawie C-604/12, H.N. przeciwko Minister for Justice, Equality and Law Reform i inni, EU:C:2013:714.
 
[24] H.C.H. Hofmann, B.C. Mihaescu, The Relation between the Charter’s Fundamental Rights and the Unwritten General Principles of EU Law: Good Administration as the Test Case, „European Constitutional Law Review” 2013/9, s. 73–101.
 
[25] M. Wróblewski, Wartość prawna…, s. 141–143.
 
[26] M. Wróblewski, Wartość prawna…, s. 142.
 
[27] Wyrok SN z 14.04.2010 r. (III SK 1/10), OSNP 2011/21–22, s. 288; wyrok SN z 7.07.2011 r. (II SK 52/10), LEX nr 1001322.
 
[28] Postanowienie SN z 28.11.2013 r. (I KZP 15/13), OSNKW 2013/12, s. 101.
 
[29] N. Półtorak, Zakres związania…, s. 18.
 
[30] Wyrok TS z 26.02.2013 r. w sprawie C-617/10, Åklagaren przeciwko Hans Åkerberg Fransson, EU:C:2013:105.
 
[31] N. Półtorak, Zakres związania…, s. 26.
 
[32] D. Denman, The EU Charter of Fundamental Rights: How Sharp are its Teeth?, „Judicial Review” 2014/3, s. 160–172.
 
[33] Wyrok TS z 6.03.2014 r. w sprawie C-206/13, Cruciano Siragusa przeciwko Regione Sicilia – Soprintendenza Beni Culturali e Ambientali di Palermo, EU:C:2014:126.
 
[34] Wyrok FTK z 24.04.2013 r. (1 BvR 1215/07), tekst dostępny na stronie: https://www.bundesverfassungsgericht.de/entscheidungen/rs20130424_1bvr121507.html.
 
[35] House of Commons, European Scrutiny Committee, The application of the EU Charter of Fundamental Rights in the UK: a state of confusion. Forty-third Report of Session 2013–14. Report, together with formal minutes, Londyn 2014.
 
[36] Wyrok TS z 26.02.2013 r. w sprawie C-617/10, Åklagaren przeciwko Hans Åkerberg Fransson, EU:C:2013:105, pkty 19 i 21.
 
[37] S. Biernat, Zasada efektywności prawa wspólnotowego w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości,w: S. Biernat (red.), Studia z prawa Unii Europejskiej w piątą rocznicę utworzenia Katedry Prawa Europejskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 27–76.
 
[38] Postanowienie NSA z 22.08.2014 r. (II ONP 4/14), LEX nr 1584120.
 
[39] Wyrok TS z 26.02.2013 r. w sprawie C-617/10, Åklagaren przeciwko Hans Åkerberg Fransson, EU:C:2013:105.
 
[40] Wyrok TS z 6.03.2014 r. w sprawie C-206/13, Cruciano Siragusa przeciwko Regione Sicilia – Soprintendenza Beni Culturali e Ambientali di Palermo, EU:C:2014:126.
 
[41] Ustawa z 30.08.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 270 ze zm.).
 
[42] Postanowienie NSA z 22.08.2014 r. (II ONP 4/14), LEX nr 1584120.
 
[43] Opinia rzecznika generalnego E. Sharpston z 12.12.2013 r. w sprawie C-456/12, O. przeciwko Minister voor Immigratie, Integratie en Asiel i Minister voor Immigratie, Integratie en Asiel przeciwko B., EU:C:2013:837.
 
[44] N. Półtorak, Zakres związania…, s. 26, która szeroko omawia to zagadnienie w swoim artykule.
 
[45] Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 326 z 2012 r., s. 47).
 
[46] Postanowienie SO w Częstochowie, IV U 1470/12.
 
[47] Por. postanowienie TS z 12.06.2014 r. w sprawie C-28/14, Ryszard Pańczyk przeciwko Dyrektorowi Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie, EU:C:2014:2003.
 
[48] Postanowienie Sądu Rejonowego w Rzeszowie z 20.05.2014 r.(XI C 152/14), niepubl.
 
[49] Postanowienie TS z 11.12.2014 r. w sprawie C-282/14, Stylinart sp. z o.o. przeciwko Skarb Państwa – Wojewoda Podkarpacki i Skarb Państwa – Prezydent Miasta Przemyśla, EU:C:2014:2486.
 
[50] Postanowienie TS z 11.12.2014 r. w sprawie C-282/14, Stylinart sp. z o.o. przeciwko Skarb Państwa – Wojewoda Podkarpacki i Skarb Państwa – Prezydent Miasta Przemyśla, EU:C:2014:2486.
 
[51] Zob.R. Wieruszewski, Rola i znaczenie Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej dla ochrony praw człowieka, „Przegląd Sejmowy” 2008/2, s. 59; M. Wyrzykowski, Wiele hałasu o nic? Racjonalizowanie irracjonalności na przykładzie Protokołu polsko-brytyjskiego do Karty Praw Podstawowych UE, w: J. Wawrzyniak, M. Laskowska (red.), Instytucje prawa konstytucyjnego w dobie integracji europejskiej. Księga jubileuszowa Profesor Marii Kruk-Jarosz, Warszawa 2009, s. 501–512.
 
[52] I. Pernice, The Treaty of Lisbon and Fundamental Rights, w: S. Griller, J. Ziller (red.), The Lisbon Treaty. EU Constitutionalism without a Constitutional Treaty?, Wiedeń 2008, s. 235–254.
 
[53] Opinia z 17.03.2008 r. w sprawie skutków prawnych Karty Praw Podstawowych (RL-0303–8/08), „Przegląd Legislacyjny” 2008/2, s. 134–139.
 
[54] Opinia dotycząca skutku prawnego Protokołu w sprawie stosowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej w stosunku do Polski i Zjednoczonego Królestwa, Warszawa, 21 maja 2008, http://radalegislacyjna.gov.pl/dokumenty/opinia-z-17-marca-2008-r-w-sprawie-skutkow-prawnych-karty-praw-podstawowych, „Przegląd Legislacyjny” 2011/1, s. 157–160.
 
[55] Opinia z 17.03.2008 r.…, s. 137.
 
[56] Opinia z 17.03.2008 r...,s. 137–138.
 
[57] House of Lords Constitution Committee, European Union (Amendment) Bill and the Lisbon Treaty: Implications for the UK Constitution. 6th Report of the Session 2007–08, Londyn 2008, s. 21.
 
[58]Traktat o Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 326 z 2012 r., s. 13), dalej: TUE.
 
[59] Odpowiedź z 12.07.2013 sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych – z upoważnienia Prezesa Rady Ministrów – na zapytanie nr 18706 w sprawie zastrzeżeń do Karty Praw Podstawowych,http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=6CD471D2.
 
[60] S. Biernat, Czy Karta…, s. 74.
 
[61] Wyrok WSA w Warszawie z 29.04.2010 r. (IV SA/Wa 1968/09), LEX nr 707138.
 
[62] Wyrok TS z 21.12.2011 r. w połączonych sprawach C-411/10 i C-493/10, N.S. (C-411/10) przeciwko Secretary of State for the Home Department i M. E. i inni (C-493/10) przeciwko Refugee Applications Commissioner i Minister for Justice, Equality and Law Reform, EU:C:2011:865, Zb. Orz. 2011, s. I-13905.
 
[63] Wyrok WSA w Kielcach z 29.12.2014 r. (I SA/Ke 496/14), www.orzeczenia.nsa.gov.pl (CBOSA).