Czy nauczycielom pracującym należy się wynagrodzenie za ponadwymiarowe godziny pracy?
Nauczycielowi szkoły feryjnej, pracującemu 5 dni w tygodniu (od poniedziałku do piątku), który na polecenie dyrektora szkoły wykonuje dodatkowe zajęcia dydaktyczne, wychowawcze lub opiekuńcze w dniu wolnym od pracy, należy wypłacić wynagrodzenie liczone jak za godziny ponadwymiarowe, ponieważ nie ma faktycznej możliwości przydzielenia temu nauczycielowi innego dnia wolnego od pracy, bez szkody dla uczniów.
Z treści pytania można wnosić, że:
1) egzamin odbył się w szkole feryjnej, w dzień wolny od pracy dla nauczycieli, czyli w sobotę lub w niedzielę,
2) egzamin był egzaminem próbnym, bowiem co do zasady formalne egzaminy dla uczniów odbywają się w terminie wynikającym z kalendarza roku szkolnego i przypadają w dni robocze dla szkoły (poniedziałek - piątek).
Jedną z zasad sformułowanych w prawie pracy jest zasada, zgodnie z którą pracownikowi, który wykonywał pracę w dniu wolnym od pracy, przysługuje w zamian inny dzień wolny od pracy. Powyższe potwierdza również art. 1513 Kodeksu pracy. Podobną zasadę formułuje w stosunku do nauczycieli art. 42c ust. 3 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.). Przepis ten przewiduje dla nauczyciela pracującego w dniu wolnym od pracy rekompensatę w postaci dnia wolnego. Jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach zamiast dnia wolnego nauczyciel ma prawo do odrębnego wynagrodzenia za każdą godzinę pracy, obliczonego jak za godzinę ponadwymiarową. Karta Nauczyciela w kilku miejscach posługuje się wyrażeniem "w szczególnie uzasadnionych przypadkach" (np. w art. 23 ust. 1 pkt 2, art. 27 ust. 2, art. 39 ust. 4, art. 42c ust. 3 i 4, art. 61 ust. 3), co do zasady nie precyzując, o jakie szczególne przypadki (wypadki) chodzi. Stąd można przyjąć, że kompetencja do ustalenia tego rodzaju zdarzeń, uzasadniających szczególny przypadek spoczywa na organie właściwym do wykonania określonej w danym przepisie czynności lub zadania.
Odnosząc powyższe do normy prawnej art. 42c ust. 3 Karty Nauczyciela należy stwierdzić, że to dyrektor szkoły ocenia konkretną sytuację faktyczną uzasadniającą (lub nie) wypłacenie wynagrodzenia zamiast udzielenia dnia wolnego. Albowiem dopuszcza się wykonywanie pracy przez nauczyciela w dniu wolnym od pracy wyłącznie na wyraźne polecenie dyrektora szkoły.
Zgodnie z art. 42 ust. 1 i 2 oraz art. 42c ust. 1 Karty Nauczyciela czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin na tydzień, rozłożonych na 5 dni pracy. W ramach czasu pracy i ustalonego wynagrodzenia dla potencjalnie takiego czasu pracy, nauczyciel jest obowiązany do realizacji następujących zadań:
1) zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami albo na ich rzecz w wymiarze pensum określonym w art. 42 ust. 3 Karty Nauczyciela lub ustalonym na podstawie art. 42 ust. 4a albo ust. 7 Karty Nauczyciela,
2) innych czynności i zajęć wynikających z zadań statutowych szkoły, ze szczególnym uwzględnieniem zajęć opiekuńczych i wychowawczych wynikających z potrzeb i zainteresowań uczniów,
3) zajęć i czynności związanych z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym.
Ograniczając wymiar czasu pracy nauczyciela do 40 godzin tygodniowo rozłożonych na 5 dni pracy Karta Nauczyciela nie powołuje dodatkowych obciążeń dla nauczycieli, wykraczających poza te normy. Ustawa nie upoważnia również pracodawcy (dyrektora szkoły) do nakładania na nauczycieli obowiązków wykraczających poza 5 - dniowy tydzień pracy. Odrębnie niż w kodeksie pracy Karta Nauczyciela nie dopuszcza również powoływania godzin nadliczbowych.
Mając na uwadze powyższe należy przyjąć, że przepisy art. 42c ust. 3 Karty Nauczyciela, dotyczące wykonywania zadań w dniu wolnym od pracy, co do zasady, mają zastosowanie do nauczycieli wykonujących pracę w placówkach nieferyjnych, pracujących przez 7 dni w tygodniu. W stosunku do nauczycieli realizujących zadania w szkołach i placówkach podlegających przepisom o organizacji roku szkolnego (tzw. feryjnych) art. 42c ust. 3 Karty Nauczyciela znajduje zastosowanie tylko w wyjątkowych sytuacjach jak np. udział nauczyciela jako opiekuna w turnieju międzyszkolnym, olimpiadzie lub innej imprezie, która z uwagi na swój wymiar i zasięg nie może być zorganizowana w terminie przypadającym od poniedziałku do piątku. System pracy nauczyciela szkoły feryjnej nie pozwala bowiem, aby bez szkody dla uczniów można było przydzielić nauczycielowi inny dzień wolny od pracy, w zamian za wykonywanie pracy w dniu wolnym (z reguły jest to sobota lub niedziela, ponieważ od poniedziałku do piątku nauczyciel szkoły feryjnej pracuje według normalnego tygodniowego rozkładu zajęć). W rezultacie taki stan faktyczny przesądza o tym, że dyrektor szkoły feryjnej każdy przypadek pracy nauczyciela w dzień wolny musi potraktować właśnie jako szczególny przypadek, uzasadniający wypłatę dodatkowego wynagrodzenia za ten dzień. Nie ma bowiem możliwości, aby z uwagi na konieczność oddania nauczycielowi dnia wolnego w dzień przypadający od poniedziałku do piątku uczniowie pozbawieni zostali możliwości odbycia w normalnym trybie lekcji. Gdyby dyrektor szkoły stosował taką praktykę, byłoby to skrajnie niekorzystne działanie dla uczniów. Szkoła to bardzo szczególne miejsce pracy. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 sierpnia 2001 r. (sygn. akt PKN 570/00) interes szkoły jako placówki kształcącej i wychowującej młodzież powinien mieć pierwszeństwo przed indywidualnym interesem nauczyciela.
Jeżeli stosownie do treści § 5 ust. 3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 r. w sprawie organizacji roku szkolnego (Dz. U. Nr 46, poz. 432 z późn. zm.) w dni wolne od zajęć dydaktyczno-wychowawczych (tzn. w soboty i niedziele) szkoły feryjne organizują zajęcia wychowawczo-opiekuńcze, imprezy służące upowszechnianiu kultury, sportu, turystyki i inne zajęcia pozalekcyjne - dodatkowe obowiązki związane z opieką nad uczniami w tym czasie powinny zostać uregulowane z nauczycielami (lub innymi osobami uprzednio zatwierdzonymi przez dyrektora) w formach prawnych niezależnych od obowiązków wynikających ze stosunku pracy (np. umowy cywilno-prawne).
Ponadto wydaje się, że ewentualna możliwość organizowania zajęć w soboty i niedziele wymaga zgody rodziców, uczniów i organu prowadzącego szkołę, albowiem poprzez tego rodzaju działania organizacyjne dyrektorzy szkół nie mogą w konsekwencji przyczyniać się do powstawania dodatkowych, obligatoryjnych skutków prawno-finansowych dla organów prowadzących, nauczycieli czy uczniów.
Dla nauczycieli szkół feryjnych, którzy na polecenie dyrektora szkoły wykonują zadania w soboty i niedziele Karta Nauczyciela przewiduje rekompensatę w postaci innego dnia wolnego. Jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach zamiast dnia wolnego nauczyciel ma prawo do odrębnego wynagrodzenia. Gdyby przyjąć, że praca nauczyciela szkoły feryjnej w sobotę i niedzielę jest normą, to w każdym takim przypadku zasadą byłoby również wypłacanie nauczycielom dodatkowego wynagrodzenia (nie jest możliwe przyznanie dnia wolnego bez szkody dla uczniów).
Powyższe oznacza zatem, że nauczycielowi szkoły feryjnej, pracującemu 5 dni w tygodniu (od poniedziałku do piątku), który na polecenie dyrektora szkoły wykonuje dodatkowe zajęcia dydaktyczne, wychowawcze lub opiekuńcze w dniu wolnym od pracy, należy wypłacić wynagrodzenie liczone jak za godziny ponadwymiarowe, ponieważ nie ma faktycznej możliwości przydzielenia temu nauczycielowi innego dnia wolnego od pracy, bez szkody dla uczniów.