W świetle art. 30 ust. 6 pkt 2 ustawy - Karta Nauczyciela określenie szczegółowych warunków obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe należy do kompetencji organów prowadzących szkoły, będących jednostkami samorządu terytorialnego. Decyzje w tym zakresie są podejmowane przez samorząd samodzielnie (regulamin wynagradzania nauczycieli). Przepisy ogólne (ustawy i rozporządzenia nie regulują tej kwestii).
Definicja godziny ponadwymiarowej, a także zasady przyznawania godzin ponadwymiarowych uregulowane są przepisem art. 35 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, z późn. zm.).
Zgodnie z tym przepisem:
• przez godzinę ponadwymiarową rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych,
• nauczyciel może być zobowiązanych do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych w szczególnych przypadkach podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania lub zapewnienia opieki w placówkach,
• wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy.
Godziny ponadwymiarowe dyrektor szkoły przydziela konkretnym nauczycielom na początku roku szkolnego i są one realizowane przez nauczycieli w trakcie wszystkich tygodni roku szkolnego obowiązkowo, tak jak godziny zajęć przydzielonych w ramach godzin pensum. Liczba godzin ponadwymiarowych powierzanych poszczególnym nauczycielom może być zróżnicowana chociażby z uwagi na fakt, że często godziny ponadwymiarowe wynikają z konieczności prowadzenia przez jednego nauczyciela wszystkich zajęć z danego przedmiotu w danym oddziale. Za godzinę ponadwymiarową przysługuje nauczycielowi wynagrodzenie ustalone według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela i nie ma możliwości, aby dyrektor szkoły, w zamian za czas przepracowany w godzinach ponadwymiarowych, mógł udzielić nauczycielowi w tym samym wymiarze czasu wolnego od pracy. Nie pozwala na to powtarzalny, tygodniowy rozkład zajęć.
W świetle art. 30 ust. 6 pkt 2 ustawy - Karta Nauczyciela określenie szczegółowych warunków obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw należy do kompetencji organów prowadzących szkoły, będących jednostkami samorządu terytorialnego. Decyzje w tym zakresie są podejmowane przez samorząd samodzielnie.
Powyższe jest konsekwencją decentralizacji kompetencji państwa w zakresie decydowania o wynagrodzeniach nauczycieli przez jednostki samorządu terytorialnego. Jedną z charakterystycznych cech systemu wynagradzania nauczycieli, który obowiązuje od roku 2000, jest ustawowo określony podział kompetencji w zakresie stanowienia o poszczególnych składnikach płacy nauczycielskiej ogółem (art. 30 ust. 5 i 6 Karty Nauczyciela). Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania ustala w drodze rozporządzenia minimalne wysokości stawek wynagrodzenia zasadniczego, decydując w ten sposób o rozdysponowaniu największej części wynagrodzenia nauczyciela wg jednolitych i podporządkowanych kwalifikacjom zawodowym kryteriów. Natomiast organ prowadzący, będący jednostką samorządu terytorialnego posiada kompetencje do określania wysokości i szczegółowych zasad wypłacania składników wynagrodzenia o charakterze mającym związek z jakością świadczonej pracy, powierzeniem nauczycielowi dodatkowego stanowiska, zajęcia, zadania lub warunkami pracy, a także kompetencje do określenia szczegółowych warunków wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw.
W przepisach regulaminu wynagradzania powinny zatem zostać w szczególności uregulowane sytuacje (przypadki) dotyczące realizacji godzin ponadwymiarowych, w których nauczyciel jest w pełni gotowy do świadczenia pracy, a nie ze swojej winy - jej nie wykonuje. Dotyczy to szczególnych okresów zatrudnienia, niewystępujących w pragmatykach zawodowych regulowanych powszechnym prawem pracy: przerw w organizacji roku szkolnego, rozpoczynania i kończenia zajęć w środku tygodnia itd., a także innych okresów usprawiedliwionej nieobecności w pracy, czy niemożliwości przeprowadzenia zajęć z przyczyn niezależnych od nauczyciela. Brak regulacji w tym zakresie powodowałby niekorzystną sytuację płacową dla nauczycieli, pomimo iż w takich przypadkach pozostają oni w stanie gotowości do wykonania tej pracy, lub z przyczyn od siebie niezależnych nie mogą przeprowadzić przydzielonych w planie organizacyjnym godzin ponadwymiarowych.