Urlop macierzyński

Szczegółowe omówienie zasad udzielania i korzystania z urlopu macierzyńskiego oraz urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego. Zaprezentowane zostały czynniki wpływające na wymiar urlopu, możliwość skorzystania z urlopu przez ojca dziecka oraz skrócenia bądź modyfikacji wymiaru urlopu. Znaczną część tekstu poświęcono ochronie stosunku pracy w okresie urlopu macierzyńskiego. Do komentarza dołączono wybór orzecznictwa oraz wzory dokumentów.

1. Zagadnienia wstępne
Urlop macierzyński przysługuje pracownicy w związku z urodzeniem dziecka w czasie pozostawania w stosunku pracy. Jego celem jest umożliwienie pracownicy przygotowania się do wykonywania funkcji rodzicielskiej, zregenerowanie sił po przebytym porodzie oraz opieka nad nowo narodzonym dzieckiem.
Prawo do urlopu macierzyńskiego jest niezależne od rodzaju zawartej umowy o pracę, stażu pracy oraz wymiaru czasu pracy. Istotny natomiast jest fakt urodzenia dziecka w trakcie pozostawania w stosunku pracy, dlatego też gdy pracownica urodzi dziecko w czasie urlopu bezpłatnego lub w okresie urlopu wychowawczego nie ma prawa do urlopu macierzyńskiego. W tym ostatnim przypadku ma ona prawo do zasiłku macierzyńskiego z tytułu urodzenia kolejnego dziecka. Zasiłek przysługuje wówczas za okres odpowiadający części urlopu macierzyńskiego przypadającego po porodzie, czyli pomniejszony o 2 tygodnie.
Do urlopu macierzyńskiego uprawnia zakończona porodem ciąża trwająca nie mniej niż 22 ukończone tygodnie. Ciąża trwająca krócej niż 22 tygodnie jest kwalifikowana jako poronienie. Pracownicy w tej sytuacji przysługuje zasiłek chorobowy z tytułu niezdolności do pracy, a nie urlop macierzyński.

2. Wymiar urlopu
Wymiar urlopu macierzyńskiego, zgodnie z art. 180 § 1 k.p., jest zależny od faktu, czy jest to pierwszy poród w życiu pracownicy, czy też kolejny oraz od urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie.
Urlop macierzyński w związku z tym wynosi:
• 18 tygodni (126 dni) – przy pierwszym porodzie;
• 20 tygodni (140 dni) – przy każdym następnym porodzie;
• 28 tygodni (196 dni) – w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie.
Wyjątkowo urlop macierzyński przy pierwszym porodzie wynosi 20 tygodni w przypadku pracownicy, która wychowuje dziecko przysposobione lub która przyjęła dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza (z wyjątkiem rodziny pełniącej zadania pogotowia rodzinnego).
Pracownica może ale nie musi rozpocząć korzystanie z urlopu macierzyńskiego na co najmniej 2 tygodnie przed przewidywaną datą porodu. Decyzja w tej sprawie należy do samej pracownicy. Przed porodem może ona również wykorzystać większą część urlopu niż 2 tygodnie, gdyż podany wymiar został określony jako minimalny. Jeżeli skorzysta z tego prawa, to po porodzie przysługuje jej urlop macierzyński w wymiarze pomniejszonym o część już wykorzystaną przed porodem aż do wyczerpania wymiaru. Podstawą udzielenia urlopu macierzyńskiego jest w takiej sytuacji wniosek pracownicy o udzielenie jej urlopu macierzyńskiego rozpoczynającego się przed porodem oraz zaświadczenie lekarskie wystawione na zwykłym druku o przewidywanej dacie porodu.
Przykład
Pracownica ma wyznaczony termin porodu na 19 lipca 2006 r. W dniu 7 lipca będąc w pracy poczuła się źle i udała się do lekarza ginekologa prowadzącego jej ciążę. Lekarz odmówił jednak wystawienia zwolnienia lekarskiego z tytułu choroby przypadającej w czasie ciąży i zasugerował, aby pracownica rozpoczęła już korzystanie z urlopu macierzyńskiego.
Wykorzystywanie urlopu macierzyńskiego na co najmniej 2 tygodnie przed terminem porodu jest prawem pracownicy a nie jej obowiązkiem, dlatego lekarz nie może sugerować swojej pacjentce, aby rozpoczęła urlop. Jeżeli lekarz odmawia wystawienia zwolnienia lekarskiego, to przyczyną tego może być wyłącznie brak wskazań lekarskich do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy, a nie sugestia wzięcia urlopu macierzyńskiego. Jest to wyłączną decyzją pracownicy, czy chce rozpocząć urlop przed przewidywaną datą porodu. Jeśli się na to zdecyduje, to musi dopełnić stosownych formalności (wniosek i zaświadczenie od lekarza).
Gdy stan zdrowia pracownicy na to pozwala i chce ona świadczyć pracę, to pracodawca nie może jej zmusić do tego, by rozpoczęła korzystanie z urlopu macierzyńskiego przed porodem.
Podobnie jest w sytuacji gdy z powodu stanu zdrowia pracownica będąca w ciąży nie jest w stanie świadczyć pracy. Pracownica niezdolna do pracy z powodu choroby może przebywać na zwolnieniu lekarskim nawet do dnia porodu, a pracodawca ma obowiązek to orzeczenie respektować. Nie może on zmusić pracownicy do rozpoczęcia korzystania z urlopu macierzyńskiego przed przewidywaną datą porodu. W tym czasie pracownica powinna otrzymywać wynagrodzenie za czas choroby albo zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne. Od dnia porodu natomiast rozpoczyna się wypłata zasiłku macierzyńskiego.

3. Skrócenie lub modyfikacja wymiaru urlopu macierzyńskiego
Urlop macierzyński powinien być wykorzystany przez pracownicę w pełnym wymiarze. Określone jednak sytuacje zaistniałe w życiu w pracownicy mogą spowodować konieczność skrócenia tego urlopu lub modyfikację jego wymiaru.
Ma to miejsce w następujących przypadkach:
• urodzenia martwego dziecka lub jego zgonu w okresie pierwszych 8 tygodni życia – pracownicy-matce przysługuje urlop macierzyński po porodzie w wymiarze 8 tygodni (56 dni) nie krócej jednak niż przez okres 7 dni od dnia zgonu dziecka - art. 180[1] §1 k.p.;
• zgonu dziecka po upływie 8 tygodni życia – pracownica ma prawo do urlopu macierzyńskiego prze okres 7 dni od dnia zgonu (w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie i zgonu jednego z dzieci zarówno przed upływem jak i po upływie 8 tygodni życia urlop macierzyński przysługuje w wymiarze stosownym do liczby dzieci pozostałych przy życiu) – art. 180[1] §2 k.p.;
• rezygnacji przez pracownicę z wychowywania dziecka i oddania go innej osobie w celu przysposobienia lub do domu małego dziecka – pracownica ma prawo do urlopu macierzyńskiego skróconego o czas przypadający po oddaniu dziecka, z tym że urlop macierzyński nie może wynosić mniej niż 8 tygodni – 182 k.p.;
• urodzenia dziecka wymagającego opieki szpitalnej po wykorzystaniu 8 tygodni urlopu macierzyńskiego przypadającego po porodzie – pozostała część urlopu powinna być wykorzystana po powrocie dziecka ze szpitala (w tej sytuacji podział urlopu jest dopuszczalny wyłącznie na wniosek pracownicy a nie z inicjatywy pracodawcy) – art. 182 k.p.;
• rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego (po wykorzystaniu co najmniej 14 tygodni) na rzecz ojca dziecka – art. 180 § 5 k.p.

4. Urlop macierzyński dla ojca dziecka
Rodzice pozostający w zatrudnieniu mają możliwość podziału między sobą urlopu macierzyńskiego. Jest to możliwe tylko w przypadku, gdy pracownica-matka wykorzystała po porodzie co najmniej 14 tygodni urlopu (98 dni) i rezygnuje z jego dalszej części na rzecz ojca dziecka, pod warunkiem, że ojciec-pracownik wykorzysta pozostałą jego część. Z urlopu macierzyńskiego nie będzie mógł skorzystać ojciec, który nie pozostaje w zatrudnieniu, np. prowadzi własną działalność gospodarczą, jest bezrobotny, itp. Natomiast aby skorzystać z tego uprawnienia ojciec dziecka nie musi pozostawać z jego matką w związku małżeńskim.
W celu skrócenia urlopu macierzyńskiego należy dopełnić określonych formalności, tj.:
• pracownica powinna złożyć swojemu pracodawcy pisemny wniosek w sprawie rezygnacji z dalszej części urlopu macierzyńskiego najpóźniej w ciągu 7 dni przed przystąpieniem do pracy, do wniosku należy dołączyć zaświadczenie wystawione przez pracodawcę zatrudniającego ojca dziecka, w którym potwierdzony jest termin rozpoczęcia przez niego urlopu;
• pracownik powinien wystąpić z pisemnym wnioskiem do pracodawcy o udzielenie mu urlopu macierzyńskiego, we wniosku należy wskazać termin rozpoczęcia korzystania z części urlopu macierzyńskiego, który musi przypadać bezpośrednio po terminie rezygnacji przez matkę dziecka, do wniosku trzeba również dołączyć oświadczenie pracownicy-matki o zamiarze skrócenia urlopu i powrotu do pracy.
Wymiar urlopu macierzyńskiego przysługujący pracownikowi-ojcu stanowi różnicę pomiędzy ustawowym wymiarem urlopu macierzyńskiego (16, 18 lub 26 tygodni), a wymiarem urlopu już wykorzystanym przez matkę dziecka.
Prawo do rezygnacji z dalszej części urlopu macierzyńskiego przysługuje pracownicy po wykorzystaniu przez nią co najmniej 14 tygodni tego urlopu przypadających po porodzie.
Urlop przysługujący pracownikowi-ojcu po wykorzystaniu przez matkę co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego może wynosić:
• do 4 tygodni – w przypadku urodzenia pierwszego dziecka;
• do 6 tygodni – w przypadku urodzenia kolejnego dziecka;
• do 14 tygodni – w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie.
W okresie korzystania z urlopu macierzyńskiego ojcu dziecka przysługuje w tym czasie zasiłek macierzyński. Pracownik ma też w tym okresie zagwarantowaną ochronę przed rozwiązaniem stosunku pracy analogiczną do tej jaką mają pracownice-matki.