System pomocy materialnej dla uczniów

Pomoc materialna stanowi najważniejszą formę wyrwnywania szans edukacyjnych uczniw z rodzin najuboższych i znaczący instrument wspierania rozwoju uczniw zdolnych. Celem pomocy materialnej jest zmniejszenie rżnic w dostępie do edukacji, umożliwienie pokonywania barier dostępu do edukacji wynikających z trudnej sytuacji materialnej ucznia, a także wspieranie edukacji uczniw zdolnych. Z dniem 1 stycznia 2005 r. zaczęły obowiązywać nowe zasady udzielania pomocy materialnej dla uczniw, wprowadzone ustawą z dnia 16 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz ustawy o podatku dochodowym od osb fizycznych (Dz. U. Nr 281, poz. 2781). Powyższy akt prawny wprowadza do ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z pźn. zm.) nowy rozdział 8a zatytułowany Pomoc materialna dla uczniw.

Przed przystąpieniem do szczegółowej analizy nowego systemu pomocy materialnej dla uczniów warto wspomnieć, iż do dnia 31 grudnia 2004 r., pomoc materialna dla uczniów była realizowana na podstawie:
1) art. 91 ustawy o systemie oświaty;
2) rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 1993 r. w sprawie warunków, form, trybu przyznawania i wypłacania oraz wysokości pomocy materialnej dla uczniów (Dz. U. Nr 74, poz. 350, z późn. zm.).

Na mocy obowiązującego wówczas przepisu art. 91 ust. 1 ustawy o systemie oświaty, uczniowi przysługiwało prawo do pomocy materialnej ze środków przeznaczonych na ten cel w budżecie państwa lub w budżecie właściwej jednostki samorządu terytorialnego. Natomiast warunki, formy, tryb przyznawania i wypłacania oraz wysokość pomocy materialnej dla uczniów były uregulowane w wymienionym wyżej rozporządzeniu Rady Ministrów. Wskazane wyżej regulacje utraciły moc na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 kwietnia 2004 r., K 50/02 (Dz. U. Nr 109, poz. 1161). W powyższym wyroku, Trybunał Konstytucyjny zakwestionował bowiem zgodność z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej art. 91 ust. 2 ustawy o systemie oświaty oraz wymienionego wyżej rozporządzenia Rady Ministrów. Trybunał Konstytucyjny wskazał przede wszystkim na niezgodność powyższych regulacji z art. 70 ust. 4 Konstytucji, w świetle którego władze publiczne obowiązane są zapewnić obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu władze te mają tworzyć i wspierać systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów.

Jednocześnie Konstytucja we wskazanym wyżej przepisie stanowi, iż warunki udzielania pomocy materialnej dla uczniów mają być określone w akcie prawnym rangi ustawy. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego powinność, by „warunki” udzielania pomocy finansowej i organizacyjnej były określone w ustawie jest w pełni uzasadniona materią wspomnianej regulacji, wyznaczającej zakres konstytucyjnego prawa do uzyskania pomocy finansowej ze strony władz publicznych w zakresie gwarantującym powszechność i równość dostępu do wykształcenia. Tymczasem do dnia 31 grudnia 2004 r. „warunki” przyznawania i wypłacania pomocy materialnej dla uczniów były określone w akcie o niższej randze tj. rozporządzeniu Rady Ministrów. Dlatego też w tym zakresie niezgodność art. 91 ustawy o systemie oświaty z art. 70 ust. 4 Konstytucji nie budziła żadnych wątpliwości. Dodatkowo, Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na blankietowość upoważnienia zawartego w art. 91 ust. 2 ustawy o systemie oświaty (brak wytycznych dotyczących treści rozporządzenia) co spowodowało, że wydane na podstawie tego upoważnienia rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 1993 r. pozostawało w sprzeczności z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP.
Trybunał Konstytucyjny, biorąc pod uwagę konsekwencje uznania powyższych przepisów za niezgodne z Konstytucją (zaprzestanie udzielania pomocy materialnej dla uczniów), postanowił odroczyć, na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji, do dnia 31 grudnia 2004 r. utratę mocy obowiązującej art. 91 ust. 2 ustawy o systemie oświaty oraz wskazanego wyżej rozporządzenia Rady Ministrów.

Reasumując, wyrok Trybunału Konstytucyjnego spowodował, iż konieczne stało się wydanie nowej regulacji dotyczącej pomocy materialnej dla uczniów, ujętej tym razem w akcie o randze ustawy. Wyrazem tego jest omawiana w niniejszym artykule grudniowa nowelizacja ustawy o systemie oświaty.

Nowy system pomocy materialnej dla uczniów wyodrębnia dwa rodzaje pomocy:
1) pomoc materialną o charakterze socjalnym;
2) pomoc materialną o charakterze motywacyjnym.

Trzeba przy tym zaznaczyć, iż uczeń może korzystać jednocześnie z pomocy materialnej o charakterze socjalnym i motywacyjnym.

Pomoc materialna o charakterze socjalnym

Pomoc materialna o charakterze socjalnym ma na celu:
1) wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów pochodzących z rodzin najuboższych;
2) stworzenie możliwości równego uczestnictwa w życiu społeczności szkolnej;
3) zmniejszenie różnice w dostępie do edukacji na wyższym poziomie;
4) upowszechnianie wykształcenia średniego;
5) pokonanie sporadycznych sytuacji kryzysowych wynikających ze zdarzeń losowych.

Celem tej pomocy jest również stworzenie instrumentów przeciwdziałania segregacji uczniów w szkołach ze względu na ich sytuację materialną.

W ustawie o systemie oświaty wyraźnie wskazano zakres podmiotowy pomocy materialnej o charakterze socjalnym. W świetle art. 90b ust. 3 tej ustawy, pomoc ta przysługuje:
1) uczniom szkół publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych dla młodzieży i dla dorosłych - do czasu ukończenia kształcenia, nie dłużej jednak niż do ukończenia 24 roku życia;
2) uczniom szkół niepublicznych nieposiadających uprawnień szkół publicznych dla młodzieży i dla dorosłych – do czasu ukończenia realizacji obowiązku nauki;
3) wychowankom publicznych i niepublicznych ośrodków umożliwiających dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo w stopniu głębokim, a także dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo ze sprzężonymi niepełnosprawnościami realizację obowiązku szkolnego i obowiązku nauki – do czasu ukończenia realizacji obowiązku nauki;
4) słuchaczom publicznych kolegiów nauczycielskich, nauczycielskich kolegiów języków obcych i kolegiów pracowników służb społecznych – do czasu ukończenia kształcenia, nie dłużej jednak niż do ukończenia 24 roku życia;
5) słuchaczom niepublicznych kolegiów nauczycielskich i nauczycielskich kolegiów języków obcych – do czasu ukończenia kształcenia, nie dłużej jednak niż do ukończenia 24 roku życia.

Zatem, pomocą materialną o charakterze socjalnym objęci zostali uczniowie i słuchacze wszystkich typów szkół publicznych i niepublicznych, zarówno dla młodzieży, jak i dla dorosłych, a mianowicie: szkoły podstawowej, gimnazjum, szkoły ponadgimnazjalnej i dotychczasowej szkoły ponadpodstawowej. Pomoc materialna o charakterze socjalnym została rozciągnięta również na wychowanków publicznych i niepublicznych ośrodków rewalidacyjno – wychowawczych, a także słuchaczy publicznych i niepublicznych kolegiów nauczycielskich i nauczycielskich kolegiów języków obcych oraz publicznych kolegiów pracowników służb społecznych.

W ramach pomocy materialnej o charakterze socjalnym wyróżniono dwa rodzaje świadczeń:
1) stypendium szkolne;
2) zasiłek szkolny.

Pierwsze z wymienionych powyżej świadczeń, a mianowicie stypendium szkolne może otrzymać uczeń, słuchacz lub wychowanek znajdujący się w trudnej sytuacji materialnej, wynikającej z niskich dochodów na osobę w rodzinie, w szczególności gdy w rodzinie tej występuje co najmniej jedna z następujących okoliczności:
1) bezrobocie;
2) niepełnosprawność;
3) ciężka lub długotrwała choroba;
4) wielodzietność;
5) brak umiejętności wypełniania funkcji opiekuńczo-wychowawczych;
6) alkoholizm;
7) narkomania;
8) niepełna rodzina;
9) zdarzenie losowe.

W ten sposób ustawodawca określił szczegółowe wytyczne, jakimi powinna kierować się jednostka samorządu terytorialnego przy przyznawaniu stypendium szkolnego. Gmina przyznając stypendium szkolne obowiązana jest w pierwszej kolejności brać pod uwagę wskazane wyżej okoliczności. Oznacza to, że spośród ogółu uczniów potrzebujących pomocy (tzn. spełniających kryterium dochodowe) pomoc materialna ma dotrzeć najpierw do tych, którzy tej pomocy potrzebują najbardziej.

Stypendium szkolne nie może być przyznane uczniowi, słuchaczowi lub wychowankowi, który otrzymuje już inne stypendium o charakterze socjalnym ze środków publicznych. Powyższa zasada nie dotyczy sytuacji, gdy otrzymywane przez ucznia „inne stypendium o charakterze socjalnym” nie przekracza dwudziestokrotności kwoty, o której mowa w art. 6 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2006 r., Nr 139, poz. 992, z późn. zm.), czyli 1280 zł, a w przypadku słuchaczy kolegiów nauczycielskich, nauczycielskich kolegiów języków obcych i kolegiów pracowników służb społecznych – osiemnastokrotności tej kwoty (czyli 1152 zł). Trzeba przy tym zaznaczyć, że kwota podana w art. 6 ust. 2 pkt 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych tj. 56 zl.) jest nieaktualna. Zgodnie z par. 1 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 lipca 2006 r. w sprawie wysokości dochodu rodziny albo dochodu osoby uczącej się stanowiących podstawę ubiegania się o zasilek rodzinny oraz wysokości świadczeń rodzinnych (Dz. U. Nr 130, poz. 903) obecnie kwota ta wynosi 64 zl. Zatem uczeń, który otrzymuje „inne stypendium o charakterze socjalnym” ze środków publicznych może otrzymać stypendium szkolne w takiej wysokości, która łącznie z innym stypendium o charakterze socjalnym nie przekracza wskazanych wyżej kwot, a mianowicie odpowiednio 1280 zł i 1152 zł. Celem takiego rozwiązania jest optymalizacja wykorzystania środków oraz zwiększenie liczby osób objętych pomocą.