Przesłanki wygaśnięcia stosunku pracy nauczyciela z mocy prawa

Komentarz poświęcony jest zagadnieniu wygaśnięcia stosunku pracy nauczyciela z przyczyn wskazanych w art. 26 ust. 1 ustawy - Karta Nauczyciela. Autorka szczegółowo omawia przesłanki, których spełnienie uruchamia ten tryb rozwiązania umowy o pracę, odwołując się do bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego rozstrzygającego najbardziej kontrowersyjne sprawy. Materiał adresowany jest do szerokiego kręgu pracowników oświaty.

Zagadnienia wstępne
Nauczyciel, jak każdy pracownik, jest zobowiązany do rzetelnego i sumiennego wykonywania obowiązków zawodowych. Ich szczegółowy katalog zawiera się w art. 6 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.) - dalej KN. Nauczyciel, który uchybia godności wykonywanego zawodu lub nie stosuje się do powyższych obowiązków, musi liczyć się z grożącą mu odpowiedzialnością dyscyplinarną (art. 75 ust. 1 KN). Jeżeli nauczyciel popełni czyn powodujący odpowiedzialność dyscyplinarną, który jest jednocześnie przestępstwem w świetle przepisów Kodeksu karnego, podlega zarówno karze dyscyplinarnej, jak i karze przewidzianej przez ustawę z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553) - dalej k.k. Tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 maja 2001 r. (sygn. akt III SZ 2/00), w którym stwierdził, że nauczyciele podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienia obowiązkom lub godności zawodu niezależnie od odpowiedzialności karnej.
W art. 26 KN wskazano przypadki, w których stosunek pracy nauczyciela wygasa z mocy prawa. Wygaśnięcie stosunku pracy stwierdza dyrektor szkoły, a w stosunku do dyrektora szkoły – organ prowadzący szkołę. Wygaśnięcie stosunku pracy z mocy prawa (a szczególnie tak stabilnego stosunku pracy, jak w przypadku nauczyciela mianowanego) ma charakter wyjątkowy. Stanowi to „wyraz ingerencji ustawodawcy w obligacyjny stosunek pracodawcy i pracownika, łączy się z pewnego rodzaju automatyzmem, negliżowaniem okoliczności indywidualnego przypadku. Ta wyjątkowość regulacji prawnej ukierunkowuje wykładnię przepisu w tym sensie, że nakazuje unikanie interpretacji, która mogłaby mieć charakter rozszerzający” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2001 r., sygn. akt III ZP 17/01).

1. Niekaralność

W szkole może być zatrudniony tylko nauczyciel niekarany za przestępstwo. Stąd przed nawiązaniem stosunku pracy nauczyciel musi złożyć oświadczenie, że nie był karany za przestępstwo umyślne oraz potwierdzić to oświadczenie zaświadczeniem z Krajowego Rejestru Karnego.
Przepis ten wszedł w życie dnia 23 sierpnia 2008 r. na mocy ustawy z dnia 25 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty, ustawy – Karta Nauczyciela oraz ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2008 r., Nr 145, poz. 917). Jest to doprecyzowanie funkcjonującego już od bardzo dawna art. 10 ust. 5 pkt 4 KN, dotyczącego nawiązywania stosunku pracy z nauczycielem mianowanym i dyplomowanym na podstawie mianowania.
Rozpatrując kwestie obowiązku przedkładania przez nauczyciela zaświadczenia z KRK przed nawiązaniem stosunku pracy, należy zwrócić uwagę na art. 10 ust. 8 KN. Brzmi on następująco: „Nie można nawiązać stosunku pracy z nauczycielem, który nie spełnia warunków, o których mowa w ust. 5 pkt 2-5, z zastrzeżeniem ust. 9”.
Wprowadzony przepis ust. 8 oraz ust. 8a KN należy stosować do nawiązywania stosunku pracy z nauczycielami nowo zatrudnianymi. Na nauczycielu ciąży obowiązek przedłożenia informacji z KRK przed nawiązaniem stosunku pracy, w związku z tym ponosi on koszty z tego tytułu. Także nauczyciel, który po przejściu na emeryturę nawiązuje w kolejnych latach stosunki pracy na czas określony, każdorazowo – przed podpisaniem nowej umowy – musi przedstawić zaświadczenie z KRS o niekaralności.

2. Wygaśnięcie stosunku pracy - Kodeks pracy a Karta Nauczyciela

Wygaśnięcie stosunku pracy oznacza ustanie zatrudnienia z mocy zdarzenia określonego przepisami prawa, niebędącego czynnością prawną. Oznacza to, że stosunek pracy ustaje w tym trybie, bez konieczności składania oświadczenia woli przez którąś ze stron stosunku pracy. Skutek w postaci wygaśnięcia stosunku pracy następuje z mocy prawa w sytuacjach ściśle określonych przepisami. Wygaśnięcie stosunku pracy może więc nastąpić jedynie w sytuacjach enumeratywnie wymienionych w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94) - dalej k.p. i innych przepisach (art. 63 kp., art. 26 KN).
Wygaśnięcie stosunku pracy następuje z chwilą zaistnienia zdarzenia, z którym ustawa wiąże ten skutek, bez potrzeby składania jakichkolwiek dodatkowych oświadczeń ze strony pracodawcy. Charakter prawny wygaśnięcia stosunku pracy skutkuje tym, że żadna strona nie może powstrzymać ustania zatrudnienia w tym trybie i nawet zgodne oświadczenia woli obu stron (porozumienie) nie zablokuje ustania zatrudnienia.

Przepisy Kodeksu pracy dotyczące wygaśnięcia stosunku pracy (art. 63-67 kp.) w ogóle nie przewidują czynności pracodawcy polegającej na stwierdzaniu tego wygaśnięcia. Dopiero w wyniku wykładni sądowej przyjęto, że czynność taka jest potrzebna, przede wszystkim ze względu na ocenę zachowania terminu dochodzenia roszczeń z art. 264 § 2 k.p. W wyroku z dnia 29 marca 1978 r.(sygn. akt I PR 20/78), Sąd Najwyższy stwierdził, że czternastodniowy termin do złożenia odwołania przewidzianego w art. 67 k.p. liczy się od dnia powzięcia przez pracownika wiadomości o tym, że zakład pracy traktuje go jako pracownika, który porzucił pracę. Obecnie obowiązujące przepisy nie przewidują, aby w sytuacji, gdy pracownik porzuci pracę, jego stosunek pracy wygasał automatycznie – ex lege. Porzucenie pracy należy interpretować jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracownika, co daje podstawę do rozwiązania stosunku pracy w trybie art. 52 kp., tj. bez wypowiedzenia z winy pracownika. Nie mniej, pracownik może w ciągu 14 dni od momentu powzięcia wiadomości o wygaśnięciu jego umowy o pracę odwołać się do sądu, albowiem ten tryb ustania stosunku pracy podlega również kontroli sądowej.

W Karcie Nauczyciela dla uniknięcia tych wątpliwości i komplikacji, wprowadzono jednoznaczną regulację zawartą w art. 26 ust. 2, w której przewidziano czynność dyrektora szkoły polegającą na stwierdzaniu wygaśnięcia stosunku pracy nauczyciela. Regulacja ta nie zmienia jednak podstawowej zasady, zgodnie z którą wygaśnięcie stosunku pracy następuje z mocy prawa, a czynność pracodawcy ma wyłącznie charakter deklaratoryjny, porządkowy. Opóźnienie w podjęciu tej czynności, a nawet zwłoka, nie zmieniają tej podstawowej zasady, a więc wygaśnięcie stosunku pracy nauczyciela w razie prawomocnego skazania za przestępstwo popełnione umyślnie następuje z mocy prawa, choćby stwierdzenie tego przez dyrektora szkoły nastąpiło z opóźnieniem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2006 r. sygn. akt I PK 140/05 OSNP 2007/5-6/61). Może się bowiem zdarzyć, że dyrektor nie wie, że przeciwko jego pracownikowi toczy się postępowanie karne. Informację o skazaniu może uzyskać nawet wiele miesięcy później.

3. Zawieszenie nauczyciela w pełnieniu obowiązków

Dyrektor szkoły może zawiesić w pełnieniu obowiązków nauczyciela, a organ prowadzący szkołę – dyrektora szkoły, przeciwko któremu wszczęto postępowanie karne lub złożono wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, jeżeli ze względu na powagę i wiarygodność stawianych zarzutów, celowe jest odsunięcie nauczyciela od wykonywania obowiązków w szkole. W sprawach niecierpiących zwłoki nauczyciel i dyrektor szkoły może być zawieszony przed złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego.
Dyrektor szkoły zawiesza w pełnieniu obowiązków nauczyciela, a organ prowadzący szkołę – dyrektora szkoły, jeżeli wszczęte postępowanie karne lub złożony wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego dotyczy naruszenia praw i dobra dziecka.
Nauczyciel i dyrektor szkoły zostaje z mocy prawa zawieszony w pełnieniu obowiązków w razie jego tymczasowego aresztowania lub w razie pozbawienia go wolności w związku z postępowaniem karnym. Zawieszenie w pełnieniu obowiązków nie może trwać dłużej niż 6 miesięcy, chyba że przeciwko nauczycielowi lub dyrektorowi szkoły toczy się jeszcze postępowanie wyjaśniające, w związku z którym nastąpiło zawieszenie.
Wynagrodzenie zasadnicze nauczyciela w okresie zawieszenia w pełnieniu obowiązków może zostać zmniejszone, a tymczasowo aresztowanego nauczyciela najwyżej zmniejszone do połowy (w zależności od jego stanu rodzinnego), począwszy od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego następującego po miesiącu, w którym nastąpiło zawieszenie.
W okresie zawieszenia w pełnieniu obowiązków nie przysługują dodatki oraz wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe.
Jeżeli postępowanie dyscyplinarne lub karne zakończy się umorzeniem z braku dowodów winy albo wydaniem orzeczenia lub wyroku uniewinniającego, nauczycielowi należy zwrócić zatrzymane kwoty wynagrodzenia.