Obowiązek przedkładania informacji o niekaralności w kontekście nauczycielskich stosunków pracy

Niniejsze opracowanie stanowi omówienie realizacji obowiązku przedkładania przez nauczyciela informacji o niekaralności z Krajowego Rejestru Karnego. Artykuł w szczególności wyjaśnia zasady udostępniania informacji z rejestru karnego, charakteru prawnego tychże informacji, okresu ich ważności oraz ewentualnego obowiązku ich aktualizacji. Na tym tle dokonano omówienia obowiązku przedkładania przez nauczycieli informacji z rejestru karnego przed nawiązaniem stosunku pracy. W opracowaniu w kontekście obowiązku przedkładania informacji o niekaralności - poruszono ponadto kwestie różnic występujących między nawiązaniem stosunku pracy a przekształceniem jego podstawy, czy też zmiany miejsca wykonywania pracy w ramach przeniesienia. Opracowanie skierowane jest przede wszystkim do nauczycieli i dyrektorów szkół oraz wszystkich osób zainteresowanych tą tematyką.

Zgodnie z treścią art. 10 ust. 8 w zw. z ust. 5 pkt 4 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 97 poz. 674, z późn. zm.) – dalej KN, nie można nawiązać stosunku pracy z nauczycielem, który nie spełnia określonych warunków, wśród których wymieniony został wymóg niekaralności za przestępstwo popełnione umyślnie.
Stosunek pracy nauczyciela wygasa z mocy prawa odpowiednio w razie prawomocnego skazania za przestępstwo popełnione umyślnie (art. 26 ust. 1 pkt 3 KN). Prawomocność wyroku skazującego oznacza, że orzeczenie nie podlega już zaskarżeniu za pomocą zwykłych środków zaskarżenia. Kończy formalnie proces, tworząc stan rzeczy osądzonej oraz rodzi domniemanie prawdziwości ustaleń dotyczących rozstrzygnięcia i ich zgodności z prawem. Prawomocny charakter orzeczenia sądowego wiąże ze sobą zakaz prowadzenia ponownie postępowania przeciwko tej samej osobie, o tę samą odpowiedzialność prawną.
Wygaśnięcie z mocy prawa oznacza, iż konstytutywny (tj. prawnie wiążący) skutek w postaci ustania stosunku pracy następuje z chwilą wystąpienia jednej z przesłanek wymienionych w art. 26 ust. 1 KN. Wygaśnięcie stosunku pracy stwierdza dyrektor szkoły, a w stosunku do dyrektora szkoły - organ prowadzący szkołę (art. 26 ust. 2 KN). Stwierdzenie wygaśnięcia stosunku pracy ma charakter deklaratoryjny – a więc jedynie potwierdzający powstanie określonego stanu prawnego. Stosunek pracy nauczyciela wygasa z mocy prawa, choćby stwierdzenie tego przez dyrektora szkoły nastąpiło z opóźnieniem.
Definicję przestępstwa i umyślności zawiera ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. Nr 88 poz. 553, z późn. zm.) – dalej k.k. Definicja umyślności została zawarta w treści art. 9 § 1 k.k. Z normy tej wynika, że czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi. W języku prawa karnego pojęcia te mają szerszy zakres, gdyż nie obejmują tylko swoim zakresem wypadków, gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony (zamiar bezpośredni), ale także te wypadki, w których sprawca, przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, na to się godzi (zamiar ewentualny). W doktrynie pojęcie zamiaru bezpośredniego rozciąga się także na wypadki, w których sprawca ma świadomość konieczności wystąpienia określonego skutku i mimo tej świadomości podejmuje działanie realizujące znamiona czynu zabronionego.

Powyższe rozważania mają na celu ogólne nakreślenie zakresu przedmiotowego pojęcia „przestępstwo umyślne”, o którym mowa w art. 10 ust. 8 w zw. z ust. 5 pkt 4 KN. W praktyce bowiem pojawią się wątpliwości co do tego jakiego rodzaju przestępstwa skutkują niemożnością nawiązania nauczycielskiego stosunku pracy lub koniecznością potwierdzenia wygaśnięcia stosunku pracy wcześniej nawiązanego. Podstawowy problem dotyczy rozróżniania typów przestępstw ze względu na ich umyślny lub nieumyślny charakter. Dobrym przykładem może być skazanie nauczyciela za spowodowanie wypadku komunikacyjnego ze skutkiem w postaci naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia u innej osoby. Naruszenie zasad bezpieczeństwa w ruchu (art. 177 § 1 k.k.), w zależności od okoliczności, może być zarówno umyślne, jak i nieumyślne, natomiast wynikające stąd skutki dotyczące życia, zdrowia objęte są winą nieumyślną. Natomiast to samo przestępstwo popełnione w stanie nietrzeźwości lub odurzenia (art. 178a k.k.) zawsze ma charakter umyślny. Prawomocny wyrok skazujący nauczyciela za przestępstwo z art. 178a § 1 k.k. powoduje wygaśnięcie stosunku pracy z mocy prawa , zaś skazanie za nieumyślne spowodowanie wypadku ze skutkiem w postaci obrażeń innej osoby skutku w postaci wygaśnięcia stosunku pracy już nie wywoła.

Na gruncie powyższych rozważań należy więc zauważyć, że skutku niemożności nawiązania nauczycielskiego stosunku pracy nie wywołuje skazanie nauczyciela za popełnienie przestępstwa (zbrodni lub występku) nieumyślnego i występku nieumyślnego. Ukaranie nauczyciela w związku popełnieniem wykroczenia, niezależnie od tego czy wykroczenie było umyślne czy nieumyślne, nie wywoła na gruncie KN żadnych skutków, wykroczenia nie stanowią w polskim prawie przestępstw a więc nie wchodzą tym bardziej w skład pojęcia „przestępstwo umyślne”.

1. Informacja z Krajowego Rejestru Karnego

W związku z treścią art. 10 ust. 8a KN w celu potwierdzenia spełniania warunku niekaralności za przestępstwo umyślne nauczyciel, przed nawiązaniem stosunku pracy, jest obowiązany przedstawić dyrektorowi szkoły informację z Krajowego Rejestru Karnego – dalej KRK. Przepis ten został dodany przez art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 25 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty, ustawy - Karta Nauczyciela oraz ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 145 poz. 917, z późn. zm) z dniem 23 sierpnia 2008 r. Tak więc, obowiązek przedkładania stosownych informacji w stosunku do nowozatrudnionych nauczycieli powstał z tą właśnie datą.
Informacje o niekaralności uzyskiwane są na podstawie ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 50 poz. 292, z późn. zm.) – dalej u.k.r.k. Zgodnie z treścią art. 1 ust. 2 u.k.r.k. w rejestrze tym gromadzi się m.in. dane o osobach prawomocnie skazanych za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe.

Prawo do uzyskania informacji o osobach, których dane osobowe zgromadzone zostały w rejestrze, przysługuje pracodawcom - w zakresie niezbędnym dla zatrudnienia pracownika, co do którego z przepisów ustawy wynika wymóg niekaralności, korzystania z pełni praw publicznych, a także ustalenia uprawnienia do zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu (art. 6 ust. 1 pkt 10 u.k.r.k.).
Podobne prawo przysługuje także każdemu zainteresowanemu, którego informacja dotyczy. Zgodnie bowiem z art. 7 ust. 1 u.k.r.k. prawo do uzyskania informacji przysługuje każdemu, którego dane osobowe zgromadzone są w rejestrze. Udostępnienie dotyczy wszystkich informacji dotyczących danej osoby.
Na podstawie § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 listopada 2003 r. w sprawie udzielania informacji o osobach oraz o podmiotach zbiorowych na podstawie danych zgromadzonych w Krajowym Rejestrze Karnym (Dz. U. Nr 198 poz. 1930, z późn. zm.) – dalej r.i.k.r.k., informacji o niekaralności osobie zainteresowanej udziela się na wniosek, zaś pracodawcy na podstawie stosownego zapytania o niekaralność. Zapytanie lub wniosek o udzielenie informacji kieruje się do właściwego Biura Informacyjnego KRK lub jego punktów informacyjnych działających przy niektórych sądach powszechnych - wskazanych w załączniku nr 1 do rozporządzenia (§ 3 ust. 1 r.i.k.r.k.).

W związku z treścią art. 23 r.i.k.r.k. informacja stanowi zaświadczenie w rozumieniu przepisów działu VII ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98 poz. 1071, z późn. zm.) – dalej k.p.a. Zaświadczenia nie są aktami administracyjnymi, lecz czynnościami faktycznymi, ponieważ nie są oświadczeniami woli, lecz wiedzy. Jeżeli zaświadczenie jest urzędowym potwierdzeniem istnienia określonego stanu prawnego lub faktów, to przy jego pomocy organ stwierdza, co mu wiadome, nie rozstrzyga jednak żadnej sprawy. Tak więc, o ile decyzja administracyjna jest aktem stosowania prawa, aktem woli, czynnością prawną, która zmierza bezpośrednio do wywołania skutków prawnych, o tyle zaświadczenie jest czynnością faktyczną, aktem wiedzy, dokumentem mającym znaczenie dowodowe, potwierdzającym istnienie prawa lub faktów i nie rozstrzyga sprawy administracyjnej co do jej istoty. Zaświadczenie nie może stanowić decyzji w rozumieniu art. 104 k.p.a.
Zaświadczenie powinno być wydane bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w terminie siedmiu dni (art. 217 § 3 k.p.a.). Przepis ten wyraźnie reguluje jedynie termin do wydania zaświadczenia, nie stanowi zaś o terminie rozpoznania wniosku o wydanie zaświadczenia, niemniej jednak termin siedmiu dni został wyznaczony również do wydania postanowienia o odmowie wydania zaświadczenia. W tym terminie bowiem organ w istocie rozpatruje wniosek i w zależności od przesłanek bądź wydaje zaświadczenie, bądź odmawia jego wydania.

Wysokość opłaty za wydanie informacji o osobie z KRK wynosi obecnie 50 złotych (§ 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie określenia wysokości opłaty za wydanie informacji z Krajowego Rejestru Karnego, Dz. U. Nr 151, poz. 1468).

Zgodnie z obowiązującym prawem informacja z KRK nie ma określonego terminu ważności. Informacja potwierdza fakt nie karania za przestępstwo umyślne na dzień jej wydania. Terminu ważności informacji o niekaralności nie zawiera u.k.r.k. ani k.p.a. Zaświadczenie jest pochodną istniejących faktów lub stanu prawnego i wraz ze zmianą tych faktów lub stanu prawnego - zaświadczenie staje się nieaktualne i może być wydane nowe, odpowiadające aktualnemu stanowi prawnemu lub aktualnym faktom . Zaświadczenie na gruncie k.p.a. nie ma mocy wiążącej . Zaświadczenie to dokument, który ma moc dowodową o tyle, o ile jest zgodny z prawdą, a jego moc dowodowa trwa tak długo, dopóki nie zostanie obalona za pomocą innych dowodów . Tak więc ważność zaświadczenia nie została w obowiązującym stanie prawnym ograniczona czasowo.
W obecnie obowiązującym stanie prawnym nie ma także sformułowanego obowiązku okresowego dokonywania aktualizacji informacji z KRK czy też weryfikowania ich treści. Dyrektor szkoły nie musi więc, w określonych odstępach czasu, występować do KRK o zbadanie czy dane zgromadzone na temat danego nauczyciela zmieniły się, czy też pozostały bez zmian. Obowiązek badania faktu niekaralności nauczyciela powstaje jedynie w związku z zaistnieniem pewnych sytuacji związanych z nawiązaniem stosunku pracy lub przekształceniem podstawy stosunku pracy.

2. Informacja o niekaralności a Karta Nauczyciela

Obowiązek o którym mowa w art. 10 ust. 8a KN dotyczy sytuacji faktycznej występującej przed nawiązaniem stosunku pracy, a więc na etapie badania formalnych możliwości zatrudnienia nauczyciela. Tak jak formalnej ocenie podlegają kwalifikacje nauczyciela, jego przygotowanie pedagogiczne, posiadanie przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych, korzystania z praw publicznych czy też to czy nie toczy się przeciwko niemu postępowanie karne, dyscyplinarne lub postępowanie o ubezwłasnowolnienie, tak samo badany jest wymóg formalny niekaralności za przestępstwo popełnione umyślnie. Dyspozycja wynikająca z treści art. 10 ust. 8 w zw. z ust. 5 pkt 4 KN dotyczy wszystkich nauczycieli zatrudnianych w szkole bez względu na rodzaj stosunku pracy. Tak więc norma ta ma zastosowanie tak do nauczycieli zatrudnionych na podstawie mianowania, jak i nauczycieli zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, zatrudnionych na czas określony (w tym np. na zastępstwo nieobecnego nauczyciela) i na czas nieokreślony. Obowiązek przedłożenia informacji z KRK nie jest uzależniony od długości okresów zatrudnienia w oświacie - a w szczególności tego czy nauczyciel posiada już uprawnienia emerytalne.
W praktyce pojawiają się problemy interpretacyjne jak stosować normę art. 10 ust. 8a KN, zwłaszcza w kontekście dużych rotacji kadrowych w oświacie lub też innego rodzaju przekształceń podstaw nawiązanych już stosunków pracy (przekształcenie stosunku pracy nawiązanego na podstawie umowy o pracę w stosunek pracy na podstawie mianowania).

Przekształcenie stosunku nawiązanego na podstawie umowy o pracę w stosunek pracy na podstawie mianowania

Zgodnie z treścią art. 10 ust. 5a pkt 1 KN stosunek pracy nawiązany na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony przekształca się w stosunek pracy na podstawie mianowania z pierwszym dniem miesiąca kalendarzowego następującego po miesiącu, w którym nauczyciel uzyskał stopień nauczyciela mianowanego - o ile spełnione są warunki określone w art. 10 ust. 5 KN.
W takim przypadku mamy do czynienia z sytuacją zmiany podstawy nawiązanego stosunku pracy przy jednoczesnej kontynuacji zatrudnienia u tego samego pracodawcy. W przypadku przekształcenia umownego stosunku pracy w stosunek pracy na podstawie mianowania nie dochodzi do nawiązania nowego stosunku pracy, ale do jego transformacji. Zaznaczyć jednak należy, że mimo kontynuacji zatrudnienia, pracodawca aby skutecznie przekształcić podstawę stosunku pracy, musi jednak na nowo dokonać badania, czy nauczyciel spełnia warunki, o których mowa w art. 10 ust. 5 KN – a więc m.in. czy nie był karany za przestępstwo popełnione umyślnie (art. 10 ust. 5 pkt 4 KN).
Należy zastanowić się więc, czy mimo zaistnienia konieczności zbadania faktu niekaralności nauczyciela w związku z przekształceniem podstawy stosunku pracy, powstaje jednocześnie po stronie nauczyciela obowiązek, o którym mowa w art. 10 ust. 8a KN. Obowiązek przedłożenia informacji z KRK spoczywa na nauczycielu w sytuacji nawiązywania nowego stosunku pracy, a ściślej przed jego nawiązaniem. W związku z tym nie mamy do czynienia z nawiązaniem nowego stosunku pracy a jedynie jego przekształceniem, nauczyciel z całą pewnością nie jest zobowiązany do przedłożenia pracodawcy informacji potwierdzającej jego niekaralność za przestępstwo umyślne.

Badanie kwestii niekaralności nauczyciela (art. 10 ust. 5 pkt 4 KN) powinno nastąpić w trybie, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 10 u.k.r.k. a więc w trybie zapytania pracodawcy o niekaralność pracownika. Ze względu na to, że przekształcenie stosunku pracy z umowy o pracę w stosunek na podstawie mianowania następuje z mocy prawa, nauczyciel nie musi udowadniać swojej niekaralności, gdyż nie on jest bezpośrednim inicjatorem tego przekształcenia. Wydaje się więc, że obowiązek potwierdzenia niekaralności powinien spoczywać na dyrektorze szkoły w sytuacji przekształcenia podstawy nauczycielskiego stosunku pracy. W związku z tym koszty takiego zaświadczenia powinien pokryć pracodawca, ponieważ to on sprawdza, czy nauczyciel spełnia warunki do przekształcenia formy prawnej stosunku pracy.