W szkole ponadgimnazjalnej w dniach ustalonych przez dyrektora dniami wolnymi od zajęć dydaktycznych (m.in. 30 października 2011 r., 2 maja 2012 r., 8 czerwca 2012 r.) część nauczycieli przychodzi na dyżur - na 3,6 godz.
- czy w tych dniach wszyscy zatrudnieni nauczyciele powinni mieć płacone godziny ponadwymiarowe?
- czy tylko ci, którzy przyjdą w ww. dniach, czy może żaden z nich?
1. Przepisy ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.) – dalej KN, wprost nie regulują tego typu kwestii. Pragmatyka nauczycielska zawiera w treści art. 35 ust. 2 KN jedynie definicję godziny ponadwymiarowej, przez którą rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych.
W omawianej sprawie należy oddzielić od siebie dwie kategorie nauczycieli; tych którzy pracowali w dodatkowych dniach wolnych od pracy i tych, którzy w tych dniach nie pracowali.
Jeżeli chodzi o pierwszą kategorię nauczycieli to wypada zaznaczyć, że zgodnie z definicją o której mowa w art. 35 ust. 2 KN, godzinami ponadwymiarowymi są nie tylko zajęcia dydaktyczne, ale również zajęcia wychowawcze i opiekuńcze. W związku z tym, niezrealizowanie godzin dydaktycznych w ramach godzin ponadwymiarowych nie oznacza automatycznie, że nauczyciel nie zrealizował żadnych godzin ponadwymiarowych. Godziny te mogą być bowiem zrealizowane przez nauczyciela także poprzez zajęcia opiekuńczo-wychowawcze. Z tego względu sądzę, że w przypadku pierwszej kategorii nauczycieli, prawo do wynagrodzenia z tytułu godzin ponadwymiarowych powstaje w omawianej sprawie tak samo jak na zasadach ogólnych (tj. w tygodniu, w którym praca dydaktyczna realizowana była przez wszystkie dni pracy).
2. Jeżeli chodzi o drugą kategorię nauczycieli, tj. tych, którzy w ogóle byli zwolnieni z obowiązku świadczenia pracy w związku z zarządzeniem dodatkowego dnia wolnego od pracy, to sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana. Interpretacja musi bowiem odsyłać do dwóch norm prawnych; w pierwszym kroku do regulaminu wynagradzania nauczycieli, w drugim kroku do przepisów dotyczących wynagrodzenia w okresie przestoju w pracy.
Organ prowadzący, na podstawie art. 30 ust. 6 pkt 2 KN określa w uchwale szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe. Można mieć wątpliwości czy wskazana w pytaniu norma jest do końca zgodna z prawem. Niezasadny jest bowiem pogląd, że w ramach sformułowania "warunki wypłacania" mieścić powinno się określenie przypadków zachowania bądź utraty prawa do godzin ponadwymiarowych faktycznie niezrealizowanych, podobnie: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Olsztynie z dnia 24 czerwca 2008 r. (wyrok WSA z dnia 24 czerwca 2008 r. II SA/Ol 329/08, Lex nr 519111). Zawarte w art. 30 ust. 6 KN upoważnienie w żadnym przypadku nie oznacza, że organ stanowiący gminy może decydować, kto i kiedy zachowuje prawo do wynagrodzeń, a kiedy je traci, podobnie: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 27 listopada 2009 r. (wyrok WSA z dnia 27 listopada 2009 r. IV SA/Gl 364/09, Lex nr 576830). Należy jednak przyjąć, że do momentu skutecznego wzruszenia tej uchwały przez właściwe organy nadzoru prawnego, jest ona wiążąca.
W związku z tym, aby prawidłowo zrekonstruować normę odnoszącą się do ustalania warunków wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe, należy sięgnąć do treści regulaminu wynagradzania, wydanego w formie uchwały przez organ prowadzący szkołę. Jeżeli regulamin wynagradzania określa kwestię ustalania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe przydzielone w planie organizacyjnym w dni, w które nauczyciel nie realizuje zajęć np. z powodu przerw przewidzianych przepisami o organizacji roku szkolnego, to sprawa będzie wyjaśniona, ponieważ ta samo odesłanie odnosi się do przerw w zajęciach o których mowa w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 r. w sprawie organizacji roku szkolnego (Dz. U. Nr 46, poz. 432 z późn. zm.) – dalej r.o.r.s.
Rozporządzenie to rozdziela bowiem kategorię "przerw świątecznych" i "dodatkowych dni wolnych od zajęć dydaktycznych". Moim zdaniem kategoria "przerw w zajęciach" nie odnosi się wyłącznie do przerw świątecznych, ale wszystkich przerw w zajęciach dydaktycznych, niebędących okresami ferii. Z tego względu taką właśnie przerwą w zajęciach będzie także kategoria "dodatkowych dni wolnych od zajęć dydaktycznych", o której mowa w § 5 r.o.r.s. Z tego względu wystąpienie dni dodatkowych wolnych od zajęć dydaktycznych będzie wiązało się z utrzymaniem bądź utratą prawa do wynagrodzenia z tytułu niezrealizowanych godzin ponadwymiarowych w zależności od przyjętych w regulaminie rozwiązań.
3. Jeżeli regulamin wynagradzania nauczycieli nie określa kwestii poruszonych w pytaniu, należy dokonać interpretacji, czy podstawą do ustalenia wynagrodzenia dla drugiej kategorii nauczycieli (tj. nie świadczących pracy), będą odpowiednio zastosowane przepisy o wynagrodzeniu podczas przestoju. Na podstawie art. 91c ust. 1 KN, w zakresie spraw wynikających ze stosunku pracy, nieuregulowanych przepisami ustawy, mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) - dalej k.p. W tej kategorii spraw należy założyć, że zastosowanie będzie miał art. 81 § 1 k.p. Stwierdza on, że pracownikowi za czas niewykonywania pracy, jeżeli był gotów do jej wykonywania, a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy, przysługuje wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania - 60% wynagrodzenia. W każdym przypadku wynagrodzenie to nie może być jednak niższe od wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie odrębnych przepisów.
Przepis art. 81 § 1 k.p. ma zastosowanie do wypadków, gdy przyczyna niemożności świadczenia pracy dotyczy wyłącznie pracodawcy, a więc nie została spowodowana przez pracownika. Gotowość pracownika do świadczenia pracy jest pojęciem, którego przepisy prawa pracy jednoznacznie nie określają.
Na podstawie ukształtowanego orzecznictwa Sądu Najwyższego sformułowano przesłanki, których łączne spełnienie uzasadnia przyjęcie gotowości pracownika do pracy. Zalicza się do nich: zamiar wykonywania pracy, faktyczną (realną) możliwość jej wykonywania, zewnętrzny, nie budzący wątpliwości po stronie pracodawcy wyraz woli jej świadczenia oraz pozostawanie w dyspozycji podmiotu zatrudniającego przez cały czas niemożności wykonywania pracy, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1959 r. (wyrok SN z dnia 9 maja 1959 r. II CR 262/59, PiZS 1960, nr 7, poz. 62). Przez pozostawanie w gotowości do pracy w rozumieniu art. 81 k.p. należy rozumieć stan, w którym pracownik może niezwłocznie, na wezwanie pracodawcy podjąć pracę, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 września 2003 r. (wyrok SN z dnia 2 września 2003 r. I PKN 345/02, Pr. Pracy 2004, nr 2, poz. 37). W przypadku doznania przeszkód w świadczeniu pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy pracownikowi przysługuje wynagrodzenie na podstawie art. 81 § 1 k.p., który to przepis reguluje w całości taką sytuację.
W omawianym przypadku gotowość podjęcia pracy musiałaby się wiązać z podjęciem zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych. Jednakże wydaje się, że zobowiązanie części nauczycieli do pracy w dodatkowym dniu wolnym od zajęć dydaktycznych (pierwsza kategoria nauczycieli) w pełni zabezpiecza potrzeby szkoły w zakresie zajęć opiekuńczo-wychowawczych, w związku z tym powstaje wątpliwość, czy taka gotowość do pracy ma charakter faktyczny.
Reasumując, kwestia ustalenia prawa do wynagrodzenia z tytułu godzin ponadwymiarowych, niezrealizowanych z powodu zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy w związku z zarządzeniem dodatkowego dnia wolnego od pracy, zależy od ustalenia czy w konkretnej sytuacji zostały spełnione przesłanki, o których mowa art. 81 § 1 k.p. Pracodawca ma swobodę oceny czy te przesłanki zostały spełnione. Pracownik z kolei może w konsekwencji zażądać sądowego ustalenia prawa do wynagrodzenia za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe.
Na marginesie uwag należy zauważyć, że niniejsza opinia zawiera łagodniejszą interpretację przepisów dotyczących wynagrodzenia z tytułu godzin ponadwymiarowych. Stanowisko Departamentu Strategii Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 27 stycznia 2009 r. (sygn. DS-WPZN-RD-400-66/09) zawiera natomiast jasną dyspozycję, iż za nieprzepracowane godziny ponadwymiarowe wynagrodzenie nie należy się w każdym przypadku.
Krzysztof Lisowski
- czy w tych dniach wszyscy zatrudnieni nauczyciele powinni mieć płacone godziny ponadwymiarowe?
- czy tylko ci, którzy przyjdą w ww. dniach, czy może żaden z nich?
1. Przepisy ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.) – dalej KN, wprost nie regulują tego typu kwestii. Pragmatyka nauczycielska zawiera w treści art. 35 ust. 2 KN jedynie definicję godziny ponadwymiarowej, przez którą rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych.
W omawianej sprawie należy oddzielić od siebie dwie kategorie nauczycieli; tych którzy pracowali w dodatkowych dniach wolnych od pracy i tych, którzy w tych dniach nie pracowali.
Jeżeli chodzi o pierwszą kategorię nauczycieli to wypada zaznaczyć, że zgodnie z definicją o której mowa w art. 35 ust. 2 KN, godzinami ponadwymiarowymi są nie tylko zajęcia dydaktyczne, ale również zajęcia wychowawcze i opiekuńcze. W związku z tym, niezrealizowanie godzin dydaktycznych w ramach godzin ponadwymiarowych nie oznacza automatycznie, że nauczyciel nie zrealizował żadnych godzin ponadwymiarowych. Godziny te mogą być bowiem zrealizowane przez nauczyciela także poprzez zajęcia opiekuńczo-wychowawcze. Z tego względu sądzę, że w przypadku pierwszej kategorii nauczycieli, prawo do wynagrodzenia z tytułu godzin ponadwymiarowych powstaje w omawianej sprawie tak samo jak na zasadach ogólnych (tj. w tygodniu, w którym praca dydaktyczna realizowana była przez wszystkie dni pracy).
2. Jeżeli chodzi o drugą kategorię nauczycieli, tj. tych, którzy w ogóle byli zwolnieni z obowiązku świadczenia pracy w związku z zarządzeniem dodatkowego dnia wolnego od pracy, to sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana. Interpretacja musi bowiem odsyłać do dwóch norm prawnych; w pierwszym kroku do regulaminu wynagradzania nauczycieli, w drugim kroku do przepisów dotyczących wynagrodzenia w okresie przestoju w pracy.
Organ prowadzący, na podstawie art. 30 ust. 6 pkt 2 KN określa w uchwale szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe. Można mieć wątpliwości czy wskazana w pytaniu norma jest do końca zgodna z prawem. Niezasadny jest bowiem pogląd, że w ramach sformułowania "warunki wypłacania" mieścić powinno się określenie przypadków zachowania bądź utraty prawa do godzin ponadwymiarowych faktycznie niezrealizowanych, podobnie: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Olsztynie z dnia 24 czerwca 2008 r. (wyrok WSA z dnia 24 czerwca 2008 r. II SA/Ol 329/08, Lex nr 519111). Zawarte w art. 30 ust. 6 KN upoważnienie w żadnym przypadku nie oznacza, że organ stanowiący gminy może decydować, kto i kiedy zachowuje prawo do wynagrodzeń, a kiedy je traci, podobnie: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 27 listopada 2009 r. (wyrok WSA z dnia 27 listopada 2009 r. IV SA/Gl 364/09, Lex nr 576830). Należy jednak przyjąć, że do momentu skutecznego wzruszenia tej uchwały przez właściwe organy nadzoru prawnego, jest ona wiążąca.
W związku z tym, aby prawidłowo zrekonstruować normę odnoszącą się do ustalania warunków wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe, należy sięgnąć do treści regulaminu wynagradzania, wydanego w formie uchwały przez organ prowadzący szkołę. Jeżeli regulamin wynagradzania określa kwestię ustalania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe przydzielone w planie organizacyjnym w dni, w które nauczyciel nie realizuje zajęć np. z powodu przerw przewidzianych przepisami o organizacji roku szkolnego, to sprawa będzie wyjaśniona, ponieważ ta samo odesłanie odnosi się do przerw w zajęciach o których mowa w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 r. w sprawie organizacji roku szkolnego (Dz. U. Nr 46, poz. 432 z późn. zm.) – dalej r.o.r.s.
Rozporządzenie to rozdziela bowiem kategorię "przerw świątecznych" i "dodatkowych dni wolnych od zajęć dydaktycznych". Moim zdaniem kategoria "przerw w zajęciach" nie odnosi się wyłącznie do przerw świątecznych, ale wszystkich przerw w zajęciach dydaktycznych, niebędących okresami ferii. Z tego względu taką właśnie przerwą w zajęciach będzie także kategoria "dodatkowych dni wolnych od zajęć dydaktycznych", o której mowa w § 5 r.o.r.s. Z tego względu wystąpienie dni dodatkowych wolnych od zajęć dydaktycznych będzie wiązało się z utrzymaniem bądź utratą prawa do wynagrodzenia z tytułu niezrealizowanych godzin ponadwymiarowych w zależności od przyjętych w regulaminie rozwiązań.
3. Jeżeli regulamin wynagradzania nauczycieli nie określa kwestii poruszonych w pytaniu, należy dokonać interpretacji, czy podstawą do ustalenia wynagrodzenia dla drugiej kategorii nauczycieli (tj. nie świadczących pracy), będą odpowiednio zastosowane przepisy o wynagrodzeniu podczas przestoju. Na podstawie art. 91c ust. 1 KN, w zakresie spraw wynikających ze stosunku pracy, nieuregulowanych przepisami ustawy, mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) - dalej k.p. W tej kategorii spraw należy założyć, że zastosowanie będzie miał art. 81 § 1 k.p. Stwierdza on, że pracownikowi za czas niewykonywania pracy, jeżeli był gotów do jej wykonywania, a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy, przysługuje wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania - 60% wynagrodzenia. W każdym przypadku wynagrodzenie to nie może być jednak niższe od wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie odrębnych przepisów.
Przepis art. 81 § 1 k.p. ma zastosowanie do wypadków, gdy przyczyna niemożności świadczenia pracy dotyczy wyłącznie pracodawcy, a więc nie została spowodowana przez pracownika. Gotowość pracownika do świadczenia pracy jest pojęciem, którego przepisy prawa pracy jednoznacznie nie określają.
Na podstawie ukształtowanego orzecznictwa Sądu Najwyższego sformułowano przesłanki, których łączne spełnienie uzasadnia przyjęcie gotowości pracownika do pracy. Zalicza się do nich: zamiar wykonywania pracy, faktyczną (realną) możliwość jej wykonywania, zewnętrzny, nie budzący wątpliwości po stronie pracodawcy wyraz woli jej świadczenia oraz pozostawanie w dyspozycji podmiotu zatrudniającego przez cały czas niemożności wykonywania pracy, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1959 r. (wyrok SN z dnia 9 maja 1959 r. II CR 262/59, PiZS 1960, nr 7, poz. 62). Przez pozostawanie w gotowości do pracy w rozumieniu art. 81 k.p. należy rozumieć stan, w którym pracownik może niezwłocznie, na wezwanie pracodawcy podjąć pracę, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 września 2003 r. (wyrok SN z dnia 2 września 2003 r. I PKN 345/02, Pr. Pracy 2004, nr 2, poz. 37). W przypadku doznania przeszkód w świadczeniu pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy pracownikowi przysługuje wynagrodzenie na podstawie art. 81 § 1 k.p., który to przepis reguluje w całości taką sytuację.
W omawianym przypadku gotowość podjęcia pracy musiałaby się wiązać z podjęciem zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych. Jednakże wydaje się, że zobowiązanie części nauczycieli do pracy w dodatkowym dniu wolnym od zajęć dydaktycznych (pierwsza kategoria nauczycieli) w pełni zabezpiecza potrzeby szkoły w zakresie zajęć opiekuńczo-wychowawczych, w związku z tym powstaje wątpliwość, czy taka gotowość do pracy ma charakter faktyczny.
Reasumując, kwestia ustalenia prawa do wynagrodzenia z tytułu godzin ponadwymiarowych, niezrealizowanych z powodu zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy w związku z zarządzeniem dodatkowego dnia wolnego od pracy, zależy od ustalenia czy w konkretnej sytuacji zostały spełnione przesłanki, o których mowa art. 81 § 1 k.p. Pracodawca ma swobodę oceny czy te przesłanki zostały spełnione. Pracownik z kolei może w konsekwencji zażądać sądowego ustalenia prawa do wynagrodzenia za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe.
Na marginesie uwag należy zauważyć, że niniejsza opinia zawiera łagodniejszą interpretację przepisów dotyczących wynagrodzenia z tytułu godzin ponadwymiarowych. Stanowisko Departamentu Strategii Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 27 stycznia 2009 r. (sygn. DS-WPZN-RD-400-66/09) zawiera natomiast jasną dyspozycję, iż za nieprzepracowane godziny ponadwymiarowe wynagrodzenie nie należy się w każdym przypadku.
Krzysztof Lisowski