Warunkiem skutecznej realizacji zadań oświatowych przez szkoły jest dokładne ustalenie przepisów i własnych kompetencji wszystkich organów szkoły (dyrektor szkoły, rada pedagogiczna, rada szkoły, rada rodziców) oraz organu prowadzącego w tym zakresie, bowiem przyporządkowywanie zadań nauczycielom w związku z wykonywaniem tego zawodu jest już od dawna zdecentralizowane i bezpośrednio uzależnione od sposobu i jakości działania samej szkoły i jej organów. Zmiany, jakie wprowadza od 1 września 2009 r. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 1, poz. 1) idą w kierunku dalszej decentralizacji zadań na poziom szkoły, której działania coraz częściej są postrzegane w kontekście dobra członków lokalnej wspólnoty mieszkańców. Rozstrzygające kompetencje w zakresie corocznego zatwierdzania organizacji pracy szkoły, w tym wszystkich rodzajów prowadzonych zajęć, posiada odpowiednio dyrektor szkoły i organ prowadzący szkołę (arkusz organizacyjny). Mając na uwadze przepis art. 64 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.) nie można mieć wątpliwości, że szkoła to nie tylko obowiązkowe zajęcia dydaktyczno-wychowawcze, ale i zajęcia pozalekcyjne, wyrównawcze oraz inne prowadzone w sposób powtarzalny w trakcie całego roku. W tym kontekście zmiany w zakresie czasu pracy i obowiązków nauczycieli określone w ustawie z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, z późn. zm.) wchodzące w życie z nowym rokiem szkolnym 2009/2010, w związku z nowelizacją ustawy, należy z pewnością odczytywać jako regulacje zmieniające postrzeganie pracy i obowiązków nauczycieli wyłącznie przez pryzmat realizacji godzin obowiązkowego pensum.
Nowelizacja jest równocześnie inspiracją dla organów szkoły do nowego odczytania własnych kompetencji w zakresie stanowienia statutów szkół, w których określa się szczegółowo formy i rodzaje zajęć prowadzonych przez szkoły. Wydaje się bowiem, że problemem, który miał być rozwiązany przy pomocy obecnej nowelizacji Karty Nauczyciela, nie jest czas pracy nauczycieli, ale sposób egzekwowania stosownych rozwiązań prawa pracy nauczycieli w zakresie tego czasu pracy, który w praktyce w części szkół kształtuje się nadal na poziomie realizacji wąskiego pensum zajęć, wyznaczanego poprzez ustalony rozkład zajęć obowiązkowych dla uczniów w tygodniu, determinujący godziny zakończenia pracy szkoły. Dzieje się tak również, ponieważ organ prowadzący (samorząd) często zatwierdzał arkusz organizacyjny danej szkoły wyłącznie na poziomie realizacji godzin pensum.

1. Zmiany dotyczące zakresu obowiązków nauczycieli wykonywanych w ramach 40-godzinnego tygodniowego czasu pracy

Czas pracy nauczyciela to okresy, w których nauczyciel wykonuje określone przepisami prawa obowiązki i pozostaje do dyspozycji dyrektora szkoły. Warto zaznaczyć, że przepisy dotyczące czasu pracy nauczycieli mają odrębną redakcję od ogólnych przepisów czasu pracy pracowników podlegających Kodeksowi pracy. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Karta Nauczyciela nadała nowe brzmienie art. 42 Karty Nauczyciela, określającemu normy i ogólny wymiar czasu pracy nauczycieli.
Zgodnie z redakcją art. 42 ust. 2 Karty Nauczyciela w ramach 40 godzinnego tygodniowego czasu pracy oraz ustalonego wynagrodzenia nauczyciel obowiązany jest realizować:
1) zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz, w wymiarze określonym w art. 42 ust. 3 lub ustalonym na podstawie art. 42 ust. 4a albo ust. 7 Karty Nauczyciela;
2) inne zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów, z tym że w ramach tych zajęć:
a) nauczyciel szkoły podstawowej i gimnazjum, w tym specjalnych, jest obowiązany prowadzić zajęcia opieki świetlicowej lub zajęcia w ramach godzin przeznaczonych w ramowych planach nauczania do dyspozycji dyrektora szkoły, z wyjątkiem godzin przeznaczonych na zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w wymiarze 2 godzin w tygodniu,
b) nauczyciel szkoły ponadgimnazjalnej, w tym specjalnej, jest obowiązany prowadzić zajęcia w ramach godzin przeznaczonych w ramowych planach nauczania do dyspozycji dyrektora szkoły, z wyjątkiem godzin przeznaczonych na zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w wymiarze 1 godziny w tygodniu;
3) zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym.

Ponadto, zgodnie z art. 42 ust. 2b Karty Nauczyciela, w ramach:
1) zajęć pensum, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 1, nauczyciel jest obowiązany uczestniczyć w przeprowadzaniu części ustnej egzaminu maturalnego;
2) innych zajęć i czynności wynikających z zadań statutowych szkoły, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 2, nauczyciel jest obowiązany uczestniczyć w przeprowadzaniu odpowiednio: sprawdzianu w ostatnim roku nauki w szkole podstawowej, egzaminu w ostatnim roku nauki w gimnazjum, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe i egzaminu maturalnego - z wyjątkiem części ustnej.

Zgodnie z nowym przepisem art. 42 ust. 3a ustawy obowiązku prowadzenia zajęć dodatkowych w wymiarze określonym w art. 42 ust. 2 pkt 2 lit. a i b nie nakłada się na dyrektora i wicedyrektora szkoły oraz nauczyciela, który obowiązki dyrektora lub wicedyrektora szkoły pełni w zastępstwie nauczyciela, któremu powierzono to stanowisko, a także do nauczycieli kolegiów nauczycielskich, nauczycieli kolegiów pracowników służb społecznych, nauczycieli szkół artystycznych i nauczycieli szkół zatrudnionych w publicznych szkołach i szkolnych punktach konsultacyjnych przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych RP. Ponadto w świetle nowego przepisu art. 42 ust. 3b ustawy nauczycielowi zatrudnionemu w niepełnym wymiarze zajęć, wymiar zajęć nadobowiązkowych, o którym mowa w ust. 2 pkt 2 lit. a i b ustawy, w półrocznym okresie rozliczeniowym, obniża się proporcjonalnie do wykonywanego wymiaru zajęć.