Pracą w godzinach nadliczbowych jest praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych (art. 151 § 1 k.p.). Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w razie:

  1. konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
  2. szczególnych potrzeb pracodawcy.

„Obowiązujące pracownika normy czasu pracy” to ustalony dla pracownika maksymalny czas pozostawania do dyspozycji pracodawcy na dobę lub średnio na tydzień w danym okresie rozliczeniowym. Normy te mogą wynikać z przepisów kodeksu pracy (lub ustawy szczególnej), postanowień układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy lub też z rozkładu czasu pracy. Rozkład czasu pracy może regulować normę czasu pracy pracownika na dany dzień w ramach systemu czasu pracy, w którym pracownik został zatrudniony. Pracą w godzinach nadliczbowych może być praca przekraczająca dobową, a także tygodniową, uśrednioną w przyjętym okresie rozliczeniowym normę czasu pracy. Pracą w godzinach nadliczbowych może być też przekroczenie średniej pięciodniowej normy czasu pracy. Oznacza to, że pracodawca, który zatrudniał pracownika w danym okresie rozliczeniowym w wymiarze nie przekraczającym obowiązującej go tygodniowej normy czasu pracy, ale liczba dni przez które pracownik ten świadczył pracę przekroczyła średnio pięć dni w tygodniu, ma obowiązek wypłacić temu pracownikowi wynagrodzenie wraz ze 100 % dodatkiem za pracę w godzinach nadliczbowych (art. 1511 § 2 k.p.).
Należy zauważyć, iż w nowej kodeksowej regulacji czasu pracy brak jest dawnego przepisu art. 129 § 2 k.p., który stanowił że praca w granicach nieprzekraczających 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym. Oznacza to, iż obecnie praca w godzinach nadliczbowych jest praca w wymiarze przekraczającym ustalony na dzień dobowy wymiar czasu pracy, nawet jeśli jest on niższy od 8 godzin.

Normy czasu pracy

Norma dobowa czasu pracy oraz norma tygodniowa nie są wielkościami stałymi. Wprawdzie w większości systemów czasu pracy norma dobowa jest ustalana na stałym poziomie, jednakże rozkład czasu pracy może w granicach tej normy ustalać różny jej wymiar na poszczególne dni. Na przykład w systemie równoważnych norm czasu pracy dobowa norma ustalona w przepisie art. 135 § 1 k.p. wynosi 12 godzin. W granicach tej normy pracodawca może ustalać w rozkładzie czasu pracy niższe normy obowiązujące pracownika w danym dniu. I tak, w poszczególnych dniach, dla pracownika zatrudnionego w systemie równoważnych norm czasu pracy, pracą w godzinach nadliczbowych może być praca powyżej 8 godzin, a w innych powyżej 12, w zależności od tego, w jakim wymiarze pracodawca zaplanował pracownikowi pracę na dany dzień.
Również norma tygodniowa nie jest wielkością stałą. W poszczególnych okresach rozliczeniowych norma ta może być różna, co wynika z występujących w niektórych tygodniach roku kalendarzowego dni świątecznych nie przypadających w niedzielę. Wystąpienie święta będącego dniem wolnym od pracy w innym niż niedziela dniu tygodnia powoduje bowiem w okresie rozliczeniowym odpowiednie zmniejszenie nie tylko liczby dni pracy, ale także jej godzin.

Naliczenie godzin nadliczbowych

Obowiązuje zasada jednorazowego liczenia godzin nadliczbowych, co oznacza, że w przypadku jednoczesnego przekroczenia normy dobowej i tygodniowej, w rozliczeniu godzin nadliczbowych raz policzonych, wynikających z przekroczenia norm dobowych, nie uwzględnia się przy liczeniu godzin nadliczbowych wynikających z przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy. Godziny nadliczbowe wynikające z przekroczenia norm dobowych powinny być rozliczane w terminach wypłaty podstawowego wynagrodzenia, czyli co miesiąc. Godziny wynikające z przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy należy rozliczyć z upływem okresu rozliczeniowego, w którym wystąpiły. Nieprawidłowa jest więc praktyka stosowana przez niektórych pracodawców, którzy „przenoszą” godziny nadliczbowe z jednego okresu rozliczeniowego na drugi (chcąc udzielić pracownikowi czasu wolnego za te godziny w następnym okresie rozliczeniowym).
Od 1 stycznia 2004 r. nie obowiązuje już przepis art. 129 § 2 k.p., który stanowił, że praca w granicach nie przekraczających 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym nie stanowiła pracy w godzinach nadliczbowych. Przepis ten nie dotyczył skróconego systemu czasu pracy. W związku z tym w poszczególnych systemach czasu pracy pracą w godzinach nadliczbowych jest praca ponad ustalony w rozkładzie czasu pracy wymiar, który w poszczególnych systemach nie może przekroczyć:

  • w podstawowym czasie pracy - 8 godzin na dobę lub przeciętnie 40 godzin na tydzień;
  • w równoważnym czasie pracy – 12 (art. 135 k.p.), 16 (art. 136 k.p.) lub 24 godzin (art. 137 k.p.) oraz praca przekraczająca przeciętnie 40 godzin na tydzień;
  • w czasie pracy w ruchu ciągłym i przy pracach, które nie mogą być wstrzymane ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności – 8 godzin, a jednego dnia w niektórych tygodniach – 12 godzin oraz ponad przeciętnie 43 godzin na tydzień w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym jednego miesiąca;
  • w skróconym czasie pracy - skróconej normy dobowej lub tygodniowej oraz
  • w zadaniowym czasie pracy – praca w godzinach poświęconych na wykonywanie zadań, które zostały wyznaczone w sposób uniemożliwiający wykonanie ich w ramach podstawowych norm czasu pracy, a także na wykonanie dodatkowych zadań zlecanych pracownikowi na bieżąco ze względu na szczególne potrzeby pracodawcy lub w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego albo dla ochrony mienia lub usunięcia awarii (...)

Magdalena Oleksyn